[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo LX.]
De sancto Gregorio papa
thema potest accipi ad prosequendum legendam applicando sermoni cuicumque
in Quadragesima occurrenti. Nam hoc festum semper in Quadragesima cadit,
in qua pro singulis diebus exstant sermones. Ut ergo festo satisfacias,
potes iuxta occurrentem sermonem die illo applicare pro uno articulo
de vita sancti Gregorii secundum modum, qui sequitur.
Quam speciosa veteranis
sapientia et gloriosus intellectus. Ecci. XXV. c.1
(A)
Quibus verbis beatus Gregorius commendatur a pulchritudine sapientiae, per quam anima humana angelicam et divinam speciositatem participat, quia Bernardus super Canticum sermone LXXV. dicit: Unus est decor angeli et animae, scilicet sapientia. Quid enim haec vel ille absque sapientia, nisi rudis deformisque materia est. Haec ille. Item Augustinus De civitate Dei li. XI. ait: Anima participatione incommutabilis sapientiae sapiens fit. Nam sic Deus illuminat animam luce sapientiae suae, sicut aer illuminatur luce corporea, et illa desertus tenebrescit aer, sic tenebrescit anima sapientiae luce privata. Haec ille. Sed quoniam beatus Gregorius fuit plenus dono sapientiae divinae et intellectus, qui et fuit veteranus venerabili canitie summi pontificatus et dignitatis, idcirco merito de ipso dici possunt verba praescripta. Item ad idem Ecci. XV.: Cibavit illum pane vitae et intellectus et aqua sapientiae salutaris potavit illum, scilicet Gregorium Dominus Deus noster.2 Et ibidem XXV.: Quam magnus, qui invenit sapientiam et scientiam!3 Item XV. canit Ecclesia: Implevit eum Dominus spiritu sapientiae et intellectus, stolam gloriae induit eum.4 Horum autem quodlibet poterit esse thema pro sermone. (B)
Ex quo beatus Gregorius specialius commendatur de divina vel vera sapientia. Sed quid est ista vera sapientia? Bernardus super Canticum sermone I. respondet dicens: Non aliud est - inquit - vera et consummata sapientia, quam declinare a malo et facere bonum. Haec ille. Unde et Glossa super Ps. CXVIII. dicit: Prius corrigenda est vita, deinde quaerenda est sapientia! Nam in malivolam animam non introibit spiritus sapientiae, nec habitabit in corpore subdito peccatis, ut scribitur Sap. I.5 Et sic si vis, ut moris est, de vitio aliquo in Quadragesima pro tali die praedicare, applica articulos duos de tali vitio, tertium articulum de sancto Gregorio, qui verbo et exemplo docuit vitia vitare et prosequere legendam! (C)
Item si habes praedicare pro tali die de futuris novissimis, puta iudicio vel poenis Inferni, et sic de aliis, applica sic: dicunt quippe philosophi, quod sapientis est praevidere futura mala et praecavere, ut habetur in I. Methaphysicarum libro. Et Seneca: Sapiens omnia futura mala praecogitat. Ideoque exemplo beati Gregorii praecogitemus futura mala post mortem, ut praecaveamus sapienter! Et sic applica, ut vis! (D)
Item si habes praedicare de poenitentia et eius partibus, scilicet contritione, confessione aut satisfactione aut similibus, nota, quod ut dicit Richardus in expositione Isaiae super illud "Omne caput languidum"6: Quanto - inquit - homo plus proficit ad sapientiae consilium, tanto amplius crescit ad culpae luctum. Quanto enim quisque melius agnoscit malum, quod meretur, tanto vehementius suis pravitatibus indignatur et acrioris doloris stimulo pungitur. Haec ille. Ideoque cum beato Gregorio sapienter recognoscamus nos et poenitentiam agamus! (E)
Ad idem aliter nota sic, quoniam ut Bernardus super Canticum sermone LI. dicit: Sapientia est cordis, oris et operis. Est cordis in plenitudine7 peccatorum praeteritorum et contemptu mundanorum praesentium et desiderio futurorum praemiorum. Invenisti plane sapientiam, si prioris vitae peccata defleas, si huius saeculi desiderabilia parvipendas, si aeterna toto desiderio concupiscas. Sapientia oris est, si assit confessio propriae iniquitatis, gratiarumactio et vox laudis sermoque aedificationis. Sapientia operis est, si conversaris continenter, patienter et oboedienter. Haec Bernardus. Haec omnia observavit beatus Gregorius, et nos observare debemus, ut sapientia Dei veraciter splendeamus. Unde prout placebit, applicare poteris sermonem iuxta congruentiam, et prosequi in duobus primis articulis vel uno, et pro tertio ponere vitam beati Gregorii et eius privilegia, ut sequitur. (F)
Circa articulum de sanctitate beati Gregorii notandum, quod quattuor praecipuis praerogativis sanctitatis est magnificatus, ut merito Magnus Sanctus Gregorius sit vocatus ab 'egrege' et 'gore', quod est 'praedicere' vel 'docere', quasi 'egregius praedicator et doctor'.
Prima praerogativa virtuosissimae perfectionis, quia magnis et multis virtutibus fuit decoratus, ut patet ex eius legenda communi, quam Iohannes Diaconus compilavit.
Primo quidem fulsit contemptu mundanae vanitatis. Gregorius enim cum esset senatoria stirpe genitus, cuius pater Gordianus, mater vero Silvia dicebatur. Cum supremum philosophiae apicem in ipsa adolescentia attigisset, ac rerum et divitiarum copia plurimum abundaret, cogitavit haec omnia deserere et in religionem se transferre. Tandem patre orbatus sex monasteria in Sicilia construxit, septimum in urbe Roma sub honore sancti Andreae fabricavit, in quo relictis sericis, auro gemmisque vili monastico habitu tegebatur. Ubi ad tantam in brevi devenit perfectionem, ut in ipso suae conversionis initio posset iam in numero perfectorum computari.
Secundo fulsit virtute fortitudinis et austeritatis. Tanta enim districtione corpus suum afflixit, ut infirmato stomacho vix subsistere valeret, et incisionem vitalium, quam Graeci syncopem8 vocant, patiens crebris angustiis ad exitum propinquaret. Nec tamen in infirmitate suo corpori quietem dabat, quin semper aut scriptitaret, aut legeret, aut dictaret, aut oraret.
Tertio fulsit virtute misericordiae et pietatis. Dum enim in eodem monasterio, cui iam abbas ipse praeerat, scriptitaret, angelus Domini in specie naufragi sibi misereri postulavit, cui Gregorius sex argenteos dari fecit. Eadem die iterato rediit et totidem argenteos Gregorius sibi dedit. Tertia vice quoque reversus misereri sibi importune petebat. Gregorius ergo cum nil dandum haberet praeter scutellam argenteam, quam mater sua cum leguminibus mittere solebat, et tunc in monasterio remanserat, illam sibi statim dare praecepit, quam angelus libenter accipiens laetus abscessit, et hic se fuisse angelum Domini postmodum revelavit, ut infra patebit K. Fuit etiam promptus in opere misericordiae spiritualis, quia cum vidisset Anglorum pueros pulchros Romam allatos in foro videlicet exsistentes interrogavit, unde essent, et si Christiani forent, cumque dictum fuisset ei, quod essent de Britannia ex gente Anglorum, quae gens paganicis erroribus tenebatur implicata, Gregorius ingemuit dicens: "Heu, quod tam pulchras facies diabolus possidet!" Moxque ad papam accessit et cum multa instantia vix obtinuit, ut ad illos paganos convertendos mitteretur. Postquam autem iter arripuisset, Romani de eius absentia turbati plurimum dixerunt papae: "Petrum offendisti, Romam destruxisti, cum Gregorium dimisisti." Unde perterritus papa ad revocandum ipsum nuncios destinavit. Quod ille spiritu prophetico discens comites hortabatur, ut de loco, quo tunc quiescebant, deberent velocius proficisci. Sed supervenientibus apostolicis nunciis redire compellitur, licet plurimum de hoc tristaretur. Tunc papa ipsum a monasterio abstraxit invitum, et diaconum cardinalem ordinavit. Maxima etiam humilitate praeter haec et elemosynarum largitate aliis quoque virtutum operibus praefulsit, quibus apud Deum maxime meruit, ut infra dicetur. (G)
Secunda praerogativa dignissimae electionis, quia ipsum Deus elegit et miraculose ostendit fore dignum summa dignitate papali et sic praesidentia totius mundi. Illo nempe tempore aere corrupto facta est plaga maxima inguinariae pestis ita, ut etiam corporali visu viderentur sagittae caelitus emissae descendere et quosque percutere, quae primo omnium Pelagium papam exstinxit, et tandem in reliquum vulgus adeo desaevit, ut plurimae domus in urbe remansissent vacuae mortuis habitatoribus. Sed quoniam Ecclesia carere rectore non poterat, elegerunt omnes Gregorium licet totis viribus renitentem. Cum ergo benedici deberet et lues populum devastaret, sermonem ad populum fecit et processionem faciens litanias instituit, et, ut omnes Deum exorarent, admonuit. In hac processione una hora LXXX homines spiritum peste exhalarunt. Sed nequaquam cessavit populum admonere, ut non desisterent ab oratione, donec pestem divina propulsaret miseratio. Finita processione voluit fugere, sed nequivit, quia die noctuque portas urbis vigiles propter eum observabant. Tandem mutato habitu a quibusdam negotiatoribus obtinuit, ut in quodam dolio super quadrigam de urbe educeretur. Qui mox silvam expetivit latibula cavernarum requirens, ubi tribus diebus latuit. Verumtamen dum sollicite quaereretur, ecce divino miraculo columna lucis praefulgida a caelo dependens super locum, quo latebat, apparuit, in qua columna angelos ascendentes atque descendentes quidam reclusus aspexit, moxque ab universo populo capitur, trahitur et summus pontifex consecratur. Sed quoniam adhuc pestis praedicta Romam vastabat more solito, processionem cum litaniis per civitatis circuitum quodam tempore Paschali ordinavit, in qua imaginem Beatae Mariae Virginis a beato Luca depictam et Virgini simillimam, quae est Romae, ante processionem deferri fecit. Et ecce tota aeris infectio imagini cedebat, acsi eius praesentiam ferre non posset, et post imaginem puritas mira aeris manebat. Tunc in aere iuxta imaginem auditae sunt voces angelorum canentium:
Regina caeli, laetare, alleluia,
quia quem meruisti portare, alleluia,
resurrexit, sicut dixit, alleluia.
Statimque beatus Gregorius, quod sequitur, adiunxit:
Ora pro nobis Deum, alleluia.
Tunc beatus Gregorius vidit supra castrum Crescentii angelum Domini, qui gladium cruentatum detergens in vaginam remittebat, intellexitque Gregorius, quod illa pestis cessasset, et sic factum est. Unde et castrum illud Castrum Angeli deinceps vocatum est. Et sic mansit papa a Deo electus. (H)
Tertia praerogativa meritoriae sublimationis. Fuit enim maximorum meritorum apud Deum, quod patet primo ex hoc, quod infideles gentes Anglorum suis precibus et meritis ad fidem convertit per missos quosdam eis praedicatores. Secundo ex hoc, quod in summo pontificatu profundissimae humilitatis exstitit adeo, ut se laudari nullo modo permitteret, et litteras, quae eius laudes sonabant, sibi missas penitus respueret, et talia scribi prohiberet. Nec volebat, quod episcopi ipsum iubentem scriberent, sed aequalem se illis reputans dicit: "Scio, qui sum et qui estis, loco enim mihi fratres estis et moribus patres." Item nolebat, quod matronae se ancillas ipsius dicerent. Unde ex humilitate ipse primus in suis epistolis se servum servorum nominavit, et alios papas sic nominari instituit. Quidam etiam Iohannes abbas sanctus cum occurrisset beato Gregorio papae per medium civitatis transeunti, et vellet se ob reverentiam papae in terram coram eo prosternere, beatus Gregorius papa festinavit, et primo se coram illo in terram prostravit. Nec inde surrexit, nisi prius abbas surgeret, quod fuit maximae humilitatis. Tertio maximorum meritorum fuisse ostenditur ex hoc, quod nil terrenum amavit, sed omnia, quae habere potuit, pauperibus et servis Christi distribuit. Nam omnium indigentium nomina scripta habebat, et eis liberaliter subveniebat, non solum praesentibus, sed etiam longe positis monachis in monte Sinai et Hierosolymis degentibus necessaria procuravit. Tribusque milibus ancillis Dei pro quotidianis stipendiis XXX libras auri annualiter offerebat. Unde quidam eremita Deum rogasset, ut sibi revelaret, cum quo aeternam mansionem in caelo accepturus esset pro eo, quod omnia mundi reliquisset, deus autem revelavit, quod cum Gregorio, pontifice Romano. At ille fortiter ingemuit, quod tantam paupertatem sustinens Gregorio compararetur, qui divitiis abundaret. Unde audivit Dominum sibi dicentem: "Cum in divitiis non possessio, sed cupido culpatur, cur audes praeferre tuam paupertatem divitiis Gregorii, qui magis comprobaris diligere cattam illam, quam quotidie palpando foves, quam ille tanta divitias, quas non amat, sed contemnendo cunctis largiter dispergit." Solitarius ergo gratias egit Deo. (I)
Quarta praerogativa divinae acceptationis. Nam fuisse multum acceptus Deo et Domino Iesu Christo comprobatur. Primo ex multiplici revelatione. Revelavit enim se Christus Gregorio et ostendit, quod ipsum et eius opera acceptasset. Dum enim quotidie ad mensam peregrinos invitaret, in quorum manus ipse aquam fundebat, quadam die inter alios unus affuit, cuius manibus volens ad abluendum aquam fundere, conversus accepit urceum, sed repente ille disparuit, quod cum Gregorius miraretur. Eadem nocte Dominus per visionem ei dixit: "Ceteris diebus me in membris meis, heri autem me in meipso suscepisti." Item revelavit se Christus in Eucharistia. Matrona enim quaedam Dominicis diebus singulis panes beato Gregorio offerebat, cui cum post missarum sollemnia corpus Domini daret dicendo: "Corpus Domini nostri Iesu Christi custodiat animam tuam in vitam aeternam"9 - illa subrisit, propter quod continuo ille dexteram ab eius ore convertit, et Domini corpus super altare deposuit, interrogavitque coram populo, quam ob causam ridere praesumpserit. At illa: "Quia - inquit - panem, quem propriis manibus feceram, corpus Domini appellabas." Tunc Gregorius se in orationem prostravit, et surgens illam partem Eucharistiae instar digiti carnem factam repperit, et sic matronam ad fidem reduxit. Oravit iterum, et carnem illam in panem conversam vidit, et eidem poenitenti dedit sumendam. Item Spiritus Sanctus se sibi revelavit, quia ut Petrus Diaconus testatus est, super caput Gregorii, dum libros suos scriberet, Spiritum Sanctum in columbae specie ipse Petrus frequentissime perspexit. Dixerat autem sibi Gregorius, quod si miraculum hoc publicaret, post hoc vivere non valeret. Et sic factum est, quod dum post mortem Gregorii aemuli vellent libros illos comburere, Petrus Diaconus restitit eis testans, quod viderit Spiritum Sanctum in columbae specie super caput eius saepissime. Mox Petrus a dolore mortis extraneus spiritum inter verba verae confessionis efflavit. Item Beata Virgo se sibi revelavit in pestis propulsatione, ut supra dictum est. (K)
Denique angelus pluries se sibi revelavit, et eius orationes Deo acceptas fore dixit. Quodam enim tempore praecepit cancellario, quod XII peregrinos ad prandium invitaret, qui dum simul cum papa discumberent, animadvertit inter eos esse tredecimum, qui vultum nunc adolescentis, nunc veneranda canitie mutando similaret. Finito convivio illum in cubiculum duxit, et nomen illius requisivit. Qui respondit: "Cur quaeris nomen meum, quod est mirabile? Verumtamen scito, quod ego sum naufragus ille, cui dederas scutellam argenteam a matre tibi cum leguminibus missam. Et hoc pro certo scito, quod ab illo die destinavit te Dominus fieri Ecclesiae suae praesulem et Petri apostoli successorem!" Cui Gregorius: "Et quomodo hoc tu nosti?" Respondit: "Quoniam angelus eius sum, et me Dominus misit, ut te semper debeam protegere, et quod petieris per me apud ipsum, valeas impetrare." Statimque ab eo disparuit. Item cum missam celebraret in die Paschae apud Sanctam Mariam Maiorem, et pax Domini pronunciaret, angelus Domini alta voce respondit: "Et cum spiritu tuo." (L)
Secundo
quoque multum acceptus Deo comprobatur Gregorius fore ex eius petitionis
mirabili impletione, quia ipsum Deum quodammodo vicit, ut parceret damnato
homini, scilicet Traiano, quanto magis ergo potest impetrare cuicumque
peccatori in mundo isto. Nimirum quodam tempore dum adhuc vivebat
Traianus imperator Romanus, et ad bellum quoddam properaret, vidua quaedam
flebiliter illi occurrit dicens: "Obsecro, ut sanguinem filii mei
innocenter perempti iudices et vindices!" Cui ille: "Cum sanus fuero,
reversus faciam." Ad quem10 illa: "Et si mortuus fueris
in proelio, quis mihi hoc praestabit?" At ille: "Qui post me imperabit."
Ad quem illa: "Et tibi quid proderit, si alter mihi fecerit iustitiam?"
Tunc Traianus pietate motus de equo descendit, et viduae fecit iustitiam.
Fertur quoque, quod cum quidam filius Traiani per urbem equitando lascive
discurreret, filium cuiusdam viduae interemit. Quod cum vidua lacrimabiliter
Traiano exponeret, ille ipsum filium suum, qui hoc fecerat, viduae loco
filii sui defuncti tradidit et magnifice dotavit. Defuncto tandem Traiano
dum Gregorius papa per forum Traiani transiret quadam vice, et huius
iudicis mansuetudinem et iustitiam recordatus fuisset, ad Sancti Petri
Basilicam pervenit, et ibidem pro eius errore infidelitatis amarissime
flevit. Et ut Damascenus narrat in quodam sermone,
Gregorius pro Traiano orationem fundens audivit vocem sibi divinitus
respondentem taliter: "Ecce petitionem tuam audivi, et Traiano poenam
aeternam peperci." Fertur quoque, quod angelus hoc adiecerit: "Quia
enim pro damnato rogasti, duorum tibi datur optio; aut enim in Purgatorio
duobus diebus cruciaberis, aut certe toto tempore vitae tuae doloribus
et infirmitatibus fatigaberis." Qui praeelegit hoc secundum, quam
in Purgatorio duobus diebus cruciaretur. Unde factum est deinceps, quod
semper aut febribus laboravit, aut podagrae molestia, aut stomachi dolore,
aut aliis validis doloribus mirabiliter cruciatus est, quoad vixit,
quae omnia patientissime portavit. De illa autem Traiani liberatione
variae sunt opiniones doctorum, Iohannes enim Diaconus
et quidam alii dicunt, quod anima Traiani non est educta
de Inferno, sed tantummodo poena ignis sibi dimissa est, et quod potest
anima esse in Inferno, ut non sentiat cruciatus per Dei misericordiam,
poena autem damni est sibi retenta, ut Deum non videat. Alii
autem dicunt, quod Traiani poena, quoad locum vel saltem modum aliquem
tormenti fuit taxata, donec orante Gregorio mutaretur sic, quod eius
poena usque ad diem iudicii suspensa esset, nec simpliciter absoluta.
Denique alii communius dicunt, quod Traianus non erat
finaliter in ipsum Infernum deputatus, nec sententia definitiva damnatus,
quia in Inferno nulla est redemptio finaliter damnatis, sed sententia
damnationis suspensa fuit, usque quoad preces Gregorii Traianus revocatus
fuit ad vitam, ubi in fide Christi gratiam consecutus est et tandem
gloriam. Et sic patet propositum. Tertio Gregorius fuisse Deo
acceptissimus probatur ex felici consummatione, quia dum sedisset in
papatu annis XIII, mensibus sex et diebus decem plenus bonis operibus,
feliciter migravit a corpore in caelum anno ab incarnatione Christi
DCVI., qui innumeris coruscat miraculis semper et ubique, ut testatur
eius epitaphium, de quibus pertranseo causa brevitatis. O itaque
sanctissime papa Gregori, tu verae sapientiae arca, tu omni virtute
conspicuus, sanctitate praeclarus, meritis et gratia plenus, tu acceptissimus
Iesu Christi servus, tu precibus vicisti invincibilem Deum, et contra
Inferni leges veniam impetrasti damnato, pro ipsius ergo Domini Iesu
amore, qui te sic dilexit, impetra nobis gratiam et gloriam! Amen.
1 Sir 25,7
2 Cf. Sir 15,3
3 Sir 25,13
4 Cf. Sir 15,5
5 Sap 1,4
6 Is 1,5
7 Editio: poenitudine.
8 Editio: syncopim.
9 Missale Romanum, Communio (?)
10 Editio: quam.