[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo XV.]
In vigilia nativitatis Dominicae
sermo
Sanctificamini hodie, et
estote parati, quia die crastina videbitis maiestatem Dei in vobis.
(A)
Haec verba canit Ecclesia in officio hodierno, scilicet in matutinali responsorio, et accipitur ex pluribus passibus Scripturae, scilicet Iosuae III.1 et VII.2 capitulis et aliis locis. Quibus verbis sancta Ecclesia admonet omnes suos filios Christianos, ut sanctificentur hodie, scilicet per veram poenitentiam, contritionem et confessionem, emendando se ab omni peccato, et sic pro die crastina, videlicet nativitatis Dominicae debite et diligenter debemus nos praeparare et sanctificare, ut simus Deo grati. Ad quod hortatur nos Leo papa in sermone dicens sic: Sanctam et desiderabilem, gloriosam ac singularem sollemnitatem, hoc est nativitatem Domini Salvatoris, fratres dilectissimi, devotione fidelissima suscepturi totis viribus nos debemus cum ipsius adiutorio praeparare, et omnes latebras animae nostrae diligenter aspicere, ne forte sit in nobis aliquod peccatum absconditum, quod conscientiam nostram confundat, et oculos divinae maiestatis offendat. Nam licet Christus in caelum ascenderit, considerat tamen, qualiter se unusquisque servorum eius sine avaritia, sine ira, sine superbia atque luxuria ad celebrandam eius festivitatem studeat praeparare. Et secundum quod unumquemque ornatum bonis moribus viderit, ita illi gratiam suae misericordiae distribuet. Et post pauca subdit: Si vero aliquem viderit adulterum, ebriosum, cupidum et superbum, timeo, ne hoc dicatur, quod in evangelio Dominus ipse praedixit: "Amice, quomodo huc", id est ad ecclesiam "intrasti non habens vestem nuptialem?" Et sequitur: "Ligate illi manus et pedes, et proicite in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium."3 Ecce qualem sententiam - inquit - in die iudicii excipiet, qui sine remedio poenitentiae ad festivitatem Domini viciorum sordibus inquinatus accesserit! Haec Leo papa. Et ideo sancta mater Ecclesia hodie omnes fideles specialius monet et hortatur ad dignam praeparationem. Item ad idem scribitur Iosuae III. sic: Sanctificamini, cras enim Dominus faciet inter vos mirabilia etc.4 Item illud II. Paral. XX. canitur in laudibus: Iudaea et Hierusalem, nolite timere, cras egrediemini, et Dominus erit vobiscum.5 Quod potest esse aliud thema pro sermone. O igitur fideles catholici, o viri, o mulieres, o iuvenes, o senes, et quique Christicolae, hortamur vos omnes iuxta praemissa verba: Sanctificamini etc. In quibus verbis tria mysteria notabimus pro sermone isto:
- Primum de hodierna celebratione, quod accipitur, quia dicitur: Hodie
- Secundum de crastina mirificatione et revelatione maiestatis divinae
- Tertium de nostra sanctificatione, cum praemittitur: Sanctificamini, et estote parati. (B)
Circa primum de celebratione hodiernae vigiliae accipiamus hanc conclusionem, quod scilicet nativitatis Christi Iesu vigilia digne praevenitur ab Ecclesia celebritate devotissima. Et haec conclusio clara est primo ratione gratitudinis, ut scilicet de tanto Dei beneficio, scilicet incarnationis et nativitatis Dominicae gratias debitas agamus, ne si ingrati fuerimus, gratia Dei indigni reddamur. Nam ut ait Gregorius: Non est dignus de dandis, qui non agit gratias de datis. Hinc Sap. VI. scribitur: Oportet praevenire solem ad benedictionem tuam, et ad ortum lucis te adorare. Ingrati enim spes tamquam hibernalis glacies tabescit et disperit.6 Haec ibi. Nimirum cras celebraturi sumus ortum veri solis et verae lucis, id est Christi, qui illuminat omnem hominem venientem in hunc mundum, ut dicitur Ioh. I.7 Et idcirco oportet, ut hunc ortum Christi praeveniamus benedicendo et orando Deum, alias si fuerimus ingrati de tali beneficio, spes nostra de futura beatitudine tabescit et disperit tamquam hibernalis glacies, id est quae accidit circa vernum tempus anni, nam citius a calore solis solvitur. Secundo ratione nostrae adhortationis ad debitam praeparationem pro crastina festivitate celeberrima. Propterea Ecclesia in officio huius vigiliae creberrime persuadet nobis hanc praeparationem pro crastino festo celebrando, ut patebit in tertio huius sermonis articulo. Et ideo patet conclusio. (C)
Sed hic notandum, quod Ecclesia Romana hanc vigiliam nativitatis Dominicae triplici honore celebrat prae omnibus aliis vigiliis festivitatum. Primo a laudibus sollemnitatem inchoando, quod est singulare huius diei privilegium, quia alias sollemnitates inchoare solemus in vesperis vigiliae praecedentis, hanc autem incipimus in laudibus ipsius vigiliae praecedentis. Cuius ratio praecipua, quia haec festivitas Dominicae nativitatis incepta fuit a laudibus tam apud angelos caelestes, quam apud homines terrestres. Nam ut habetur Lu. II., nato Christo angelorum militiae et exercitus cecinerunt laudes mox Deo dicentes: Gloria in excelsis etc.8 Quod videntes pastores venerunt videre Christum natum, quo viso reversi sunt - inquit - pastores laudantes et glorificantes Dominum in omnibus, quae audierant et viderant. Ex quo ergo haec festivitas incepta fuit tunc a laudibus angelorum et hominum, ideo convenienter modo inchoatur a laudibus. (D)
Secundo haec vigilia honoratur sollemnius in martyrologio praenunciando, quamvis enim et aliae festivitates in martyrologio praenuncientur, ista tamen singulari et sollemnissimo modo cum lucernis et suprapellicio induto, hoc modo dicendo: Anno Caesaris Augusti XLII. hebdomada iuxta Danielis prophetiam sexagesima sexta, Olympiadis autem CCXCIII. Iesus Christus, Filius Dei in Bethlehem Iudae nascitur. Ex quo patet, quod ista annunciatio fit secundum triplicem morem, scilicet Romanorum, cum dicitur: Anno Caesaris Augusti; Hebraeorum, cum dicitur: hebdomada secundum Danielem etc.; et Graecorum, cum dicitur: Olympiadis, id est regni Graecorum, quod super li. Macchabaeorum secundum Lyram computatur ab Alexandro Magno, qui fuit primus Graecorum monarcha in mundo. Sed quaeri potest, cur sic praenunciatur sub triplici differentia regnorum et linguarum ipsa Christi nativitas? Respondetur, quod hoc ideo, ut scilicet Christi dignitatem omnis lingua confiteatur, quia Dominus Iesus est in gloria Dei Patris, sicut docet Apostolus Phil. II.9 Nam ut ait Glossa Lu. XXIII., hae tres linguae prae ceteris in mundo principalius eminebant. Hebraea propter Iudaeos in lege Dei gloriantes, sacerdotali et prophetica dignitate fulgens; Graeca propter sapientiam apud Graecos vigentem, I. Cor. I.: Iudaei signa petunt, Graeci sapientiam quaerunt;10 et Latina lingua propter imperialem maiestatem apud Romanos reges praefulgentem. Sicut ergo Christum exeuntem de hoc mundo per passionem haec triplex lingua confessa est in titulo, qui scilicet scriptus erat Hebraeice, Graece et Latine, hoc modo: Iesus Nazarenus, rex Iudaeorum,11 sic convenit, ut Christum Dominum venientem in hunc mundum per nativitatem haec triplex lingua confiteatur, scilicet Latina ad significandum, quod iste puer, qui nascitur, est rex et imperator caeli et terrae; et Hebraea ad significandum, quod iste puer natus est sacerdos et propheta verissimus; et Graeca ad significandum, quod iste puer, qui nascitur, est sapientia Dei, ut scribitur I. Cor. I.: Praedicamus Christum, Dei sapientiam.12 Ad huius exemplum et signum in missa utimur hac triplici lingua laudando Deum et confitendo Christum Iesum, scilicet in lingua Latina, ut patet in orationibus, epistola et evangelio. Item in lingua Hebraica, ut claret de alleluia, amen et hosanna. Et in lingua Graeca, ut patet de Kyrie eleison et Christe eleison, quae sunt Graeca. (E)
Tertio haec vigilia honoratur genibus in terram flexis adorando, scilicet ad praescripta verba martyrologii cum pronunciantur. Cuius ratio est prima, ut ipsum honorando gratiarumactiones et vicem rependamus. Ipse enim hodie se prostravit in terram per assumptionem terrenae nostrae substantiae, in quo ipse nos multum honorificavit, quia fecit heredes Dei et coheredes ac fratres Christi, ut dicitur Ro. VIII.13 Et ideo iustum est, ut ipsius visitationi gratias agamus, et rehonorando in terram nos prosternamus. Sicut enim amori suo non possumus melius vicem rependere, quam reamando, nec morti suae melius, quam pro ipso moriendo, sic nec humilitati suae melius, quam nos humiliando. Secunda ratio, ut eius dominium et nostram mortalitatem recognoscamus, acsi in corde quilibet tunc dicat: "Ideo in terram me, Domine Iesu, coram te nato prosterno, quia me mortalem esse et pulverem futurum recognosco, et te Deum ac Dominum meum fateor resuscitantem me et iudicantem, miserere ergo mei!" etc. Sed vae superbis, vae avaris et vae luxuriosis, quia sicut sunt vere terra et pulvis, sic sunt cibus daemonis. Unde Augustinus li. De agone Christiano dicit sic: Quando dictum est diabolo, scilicet in serpente: "terram manducabis", tunc dictum est et peccatori: "terra es et in terram ibis". Datus est ergo in cibum diaboli peccator. Non simus terra, scilicet per affectionem, si nolumus manducari a serpente etc. O ergo fidelis anima, recognosce te hodie, et humilia Christo, Deo tuo etc. (F)
Circa secundum14 principale de mirabili scilicet manifestatione Domini, quod notatur in themate, ubi dicitur: Crastina die videbitis maiestatem, sufficiat pro conclusione firma tenere, quod scilicet Christus Dei Filius nascendo de Virgine Maria in ipsa die crastina claruit per maxima et multa mirabilia, scilicet quod virgo pariat, quod in partu dolorem non habeat, quod lacte virgineo Christum lactet et nutriat, quod in praesepio ploret et iaceat, cui angeli concrepant, quod ipsum bruta animalia cognoscant, et huiusmodi plura. Omnium horum maximum est, quod ipse omnipotens, verus et sempiternus Deus mortali humanae naturae unitus parvulus nascatur paupere de matre mundissima pro salute nostra. Unde hic pro simplicium aedificatione in fide Christi et devotione unicam quaestionem breviter pertractemus de hoc maximo miraculo divinae incarnationis et nativitatis Christi, aliis multis quaestionibus praetermissis. (G)
Nimirum quaestio est: Utrum possibile fuit Deum unire sibi humanam naturam, vel quomodo hoc fieri potuit etiam per miraculum? Ex quo enim nulla potest esse unio inter illa, inter quae nulla est proportio, ut dicit Philosophus VIII. Physicorum et I. Caeli. Sicut enim mare totum in suis guttis innumerabilibus non potest capi in uno cochleari, sic a fortiori mirabile maximum et super omnem intellectum est, quomodo Deus ipse infinitus potuerit sibi unire humanam naturam, quae est finita in unitate personae, ut quem caeli capere non possunt, in unius virginis utero et in uno homine Christo capiatur, sicut et canit Ecclesia. Sed ad hanc quaestionem respondetur, quod doctores theologici multimodis rationibus ostendunt revera divinae incarnationis et unionis miraculositatem fore Deo possibilem et sic factam. Ad quod secundum Seraphicum Bonaventuram super III. Sententiarum dist. I. q. I. simulque secundum sanctum Thomam tres praecipuae rationes assignamus, quibus ostendemus propositum:
- Prima ratio omnipotentiae divinae
- Secunda ratio intelligentiae humanae
- Tertia ratio convenientiae utriusque naturae.
Prima ratio accipitur ex Dei omnipotentia, quia ut ait Augustinus ad Volusianum, in mirabilibus factis tota ratio facti est potentia facientis, et ideo in divinali incarnatione mirabilissima ratio eius potissima est omnipotentia Dei. Deus ergo cum sit omnipotens, potest omne illud, quod non includit contradictionem, nec aliquem defectum in Deo ponit, ergo hoc Deus potuit, sicut voluit. Et hoc fidelibus sufficiat, scilicet credere omnipotentiae Dei, nec debent curiose investigare, ut fides meritum habeat. Nam et Beata Virgo Maria cum angelum annunciantem istam divinam incarnationem requisivisset: Quomodo - ait - fiet istud, quoniam virum non cognosco? - Glossa: id est non cognoscere proposui et devovi, secundum quod dicit Augustinus; respondit angelus: De Spiritus Sancti virtute, qua conciperet Christum Deum virginitate permanente, et tandem concludendo intulit: Non erit - inquit - impossibile apud Deum omne verbum, Lu. I.15 Ad quod mox Virgo Maria credidit, et per illam fidem beata praedicari promeruit, dicente Elizabeth: Beata, quae credidisti etc.16 Sic in proposito. Hoc docet Augustinus li. De Trinitate dicens: Noli intelligere, ut credas, sed crede, ut intelligas. Fides enim intellectum praebet. Et iterum: Demus - inquit - Deo omnia posse, et nos intelligere non omnia posse. Sed iuxta praemissam rationem circa eius minorem quaerere potes, quomodo Deum incarnari et humanam naturam assumere nullam includat contradictionem, nec imperfectionem vel aliquem defectum in Deo ponat, cum sic aeternus factus est temporalis, immortalis et impassibilis factus est passibilis et mortalis. Hoc secundum eundem Bonaventuram et Thomam ubi supra declaratur, quia divinam naturam uniri humanae non est aliud, quam divinam personam, quae ab aeterno fuit hypostasis respectu divinae naturae, esse hypostasim respectu humanae naturae in tempore. Hoc autem non dicit aliquam imperfectionem vel defectum aliquem, immo potius dignitatem et nobilitatem, quod ostenditur per plura. Nam sicut Deus cum sit aeternus et summe bonus, tamen in nullo fit derogatio bonitatis suae, dum ex sua bonitate factus est causa bonitatis creaturae creatae in tempore, quamvis bonitas creata longe sit inferior bonitate increata. Sic et persona Filii Dei cum sit hypostasis intellectualis et increata ab aeterno, in nullo derogavit, cum factus est hypostasis rationalis naturae creatae in tempore. Et quemadmodum Deus de non creante fit creans sine aliqua sui mutatione vel innovatione, sed solum facta mutatione ex parte naturae creatae, sic persona Filii Dei, quae prius non erat hypostasis humanae naturae, in actu habet iam esse eius hypostasis absque aliqua sui mutatione, solum facta mutatione ex parte naturae assumptae. Et quemadmodum Deus est in creatura per essentiam et per praesentiam et per potentiam, et in nullo dependet ab illa, sed potius creatura dependet ab ipso Deo tamquam a causa conservante et sustentante, sic et Deus cum est in creatura rationali per unionem, non dependet ab ipsa, sed potius econverso, quia habet substantificari et sustentari ab illo. (H)
Item alia similitudo potest de hoc poni, licet non omnimoda, quia dicit Hilarius: Comparatio terrenorum ad Deum nulla est, nec exemplum sufficiens rebus divinis ratio humana praestabit, tamen aliqualis ista: Si nobilissimi fructus ramus in aliquo uno trunco silvestris arboris inseratur alterius, scilicet naturae, in illa unione non derogatur nobilitati fructus optimi, sed ille truncus silvestris nobilitatur, cum trahitur ad nobilissimum fructus ramum, et tamen in illa arbore una videntur quodammodo diversae naturae coniunctae. Vel secundum doctores melior similitudo est: Si rex nobilissimus diligeret albedinem adeo, quod se faceret fieri album, tunc ibi fieret unio accidentis cum subiecto, quae in pluribus appropinquat prae ceteris unioni hypostaticae, quae facta est in Christo. Primo quia sicut accidens innititur subiecto salva proprietate utriusque, scilicet accidentis, puta illius albedinis positae, et subiecti, id est ipsius regis. Sicut Leo papa dicit: Salva proprietate utriusque naturae (inquit) Deus factus est homo. Quod enim verbum caro factum est non hoc significat, quod in carnem sit Dei natura mutata, sed quod a verbo in unitatem personae sit caro suscepta, id est homo. Haec Leo in sermone. Secundo quia sicut illa accidentalis albedo nil conferret nilque minueret regiae maiestati, sed ipsa nobilitaretur et dignificaretur in rege adeo, quod omnes concretivas denominationes communicaret, ut sicut diceretur rex ille sapientissimus, potentissimus, ditissimus, sicque de aliis dignitatibus, ita dici valeret, quod albus ille, scilicet rex idem est talis etc., sic et humanitas Christi. Unde Leo papa ubi supra: Maiestati - inquit - Filii Dei corporea nativitas nihil abstulit, nihil contulit, quia substantia incommutabilis, nec minui potuit, nec augeri. Sed ipsa humanitas in Christo est adeo nobilitata, ut omnes concretivas denominationes communicet, unde vere dicitur, quod homo Christus est creator mundi, licet secundum divinam naturam accipiendo ipse est omnipotens, omnisciens ipse Deus, qui fecit omnia, et sic de aliis. Tertio quia sicut accidens et albedo illa unitur subiecto, id est regi tamquam sui repraesentativum, sic verbum divinum secundum se occultissimum univit sibi humanam naturam tamquam sui expressivam et notificativam. In hoc tamen est dissimilitudo, quia humanitas Christi non innititur verbo divino inhaesive, prout innititur accidens subiecto. (I)
Secunda ratio dicitur intelligentiae, quia ut ait Hilarius: Plus potest Deus facere, quam homo dicere vel intelligere. Sed homo potest dicere et intelligere rationabiliter et congrue Deum ex sua bonitate infinita humanam naturam assumpsisse. Tum propter suae potentiae, sapientiae, charitatis et pietatis eminentem manifestationem, tum propter hominis liberationem ex immensa misericordia, cum nullus alius satisfacere poterat de peccato generis humani, nisi solus Deus, ut docet Anselmus li. Cur Deus homo. Cum ergo homo possit intelligere, sequitur, quod multo magis Deus facere potuit.
Tertia ratio convenientiae. Nam eorum est unio facilis, quae ad invicem habent similitudinem, sed homo est creatus ad imaginem et similitudinem Dei, Gen. I.,17 ergo humana natura unibilis est divinae in persona, ut patet. Ad obiectum, quo dicebatur, quod humanae naturae et divinae nulla est proportio, ergo nulla unio, cum distent in infinitum, respondetur secundum Bonaventuram ibidem, quod inter Deum et creaturam non potest esse proportio secundum certam quantitatem, quia Deus est infinitae virtutis improportionabiliter excedens omnia, sed est proportio, quae consistit in quadam habitudine ordinis, quia creatura ordinatur ad Deum et dependet ab ipso. Et talis proportio sufficit ad unionem, sicut a consimili quodammodo anima rationalis improportionabiliter melior est corpore, quia ut dicit Augustinus li. De quantitate animae et Bernardus: Totus corporeus mundus ad unius animae pretium aequiparari non potest, et tamen possibile est animam uniri corpori, quia quamvis ibi non sit proportio secundum commensurationem quantitatis virtutis, est tamen proportio, quae attenditur in convenientia ordinis, secundum quod dicimus proportionem inter materiam et formam. Nam corpus ordinatur ad animam, et materia ad formam. O igitur mira Dei potentia, mira sapientia! O supermiranda benignitas et misericordia, pietas et clementia! O dulcissime Iesu, ineffabilis charitas et gratia, qua nos miserrimos voluit sublimare tanta gloria, ut Deus fieret homo! Agamus ergo gratias etc. (K)
Circa tertium principale de nostra sanctificatione accipe pro finali conclusione, quod quilibet fidelis debet sanctificari hodie, ut Christum Iesum valeat suscipere digne, natum crastina die. Et breviter sufficiat hoc declarari sic: Quia si fideles et devoti Christiani esse volumus, Christum Dominum die crastina suscepturi sumus tripliciter. Primo per corporalis nativitatis repraesentationem, quia Ecclesia repraesentat in crastino officio, quomodo Christus venit ad nos mirabiliter nascendo ex Virgine. Secundo per spiritualem gratiae infusionem et inhabitationem, sicut ipsemet promisit Ioh. XXIV.: Si quis diligit me, sermones meos servabit, et Pater meus diliget eum, et ad eum veniemus, et mansionem etc.18 Tertio per sacramentalem praesentiam et susceptionem, sicut et promisit Ioh. VI.: Qui manducat meam carnem et bibit meum sanguinem, in me manet, et ego in eo.19 Beatus ergo homo, qui se pro hac triplici Christi susceptione sic sanctificabit, sicque sollemnitatem crastinam digne celebrabit. Quapropter Ecclesia nusquam per totum annum pro aliquo festo in crastinum celebrando ad praeparationem tam crebro admonet, sicut hodie pro die crastina [sic] in officio tam matutinali, quam laudum et horarum antiphonis et versiculis, quam missae introitu et aliis similibus, ut praeparemur.
Si quaeris quomodo debeas te
santificare vel praeparare, respondetur, quod pro praemisso Christi
triplici adventu crastino debes te potissime tripliciter sanctificare.
Primo pro adventu corporali debes corpus in multa munditia servare
et continere. Nam dicit Ps.: Tu autem in sancto habitas,
laus Israel.20 Et Sap. I.: Non habitabit
Deus in corpore subdito peccatis.21 Nam ex quo Filius Dei nostram naturam
assumpsit, debemus ipsam honorabiliter in munditia servare, propter
quod dicit Hieronymus et habetur in legenda: In hac nocte
nativitatis Domini omnes laborantes vitio Sodomitico per totum mundum
sunt occisi. Ad id cape exemplum materiale: Si enim pro festo crastino
non vis corpore inbalneato esse, quanto magis debes sordes vitiorum
abluere. Secundo pro adventu Christi spirituali debes mentem
sanctificare ab omni peccato per veram contritionem, confessionem et
satisfactionem. Si enim domum tuam pro die crastina scopatam et ornatam
vis habere, quanto magis mentem, ut dignetur Christus inhabitare.
Gregorius in homilia: Tergat sordes pravi operis, id
est peccatorum, qui Deo praeparat hospitium mentis. Tertio
pro adventu vel susceptione Christi sacramentali in Eucharistia debes
utrumque, scilicet animam et corpus diligentissime sanctificare ab omni,
non solum peccato, sed etiam negligentia et quovis impedimento devotionis,
ut digne ad vitam aeternam in sacramento accipiendam devotissime accedas,
iuxta illud I. Cor. XI.: Probet autem seipsum homo,
et sic de pane illo est etc.22 O igitur carissimi, recognoscamus
Domini Iesu amorem erga nos in incarnatione et passione, et sanctificemur
ad eius dignam susceptionem et devotam crastinam sollemnitatem, ut mereamur
gratiam in praesenti et gloriam in futuro. Amen.
Item pro vigilia nativitatis
Domini alium sermonem habes in Stellario de sanctitate Ioseph sub themate
ex hodierno evangelio accepto, scilicet:
Ioseph, fili David, noli timere accipere etc.
1 Ios 3,5
2 Ios 7,13
3 Mt 22,12-13
4 Ios 3,5
5 II Par 20,17
6 Sap 16,28-29
7 Ioh 1,9
8 Cf. Lc 2,14
9 Phil 2,10-11
10 I Cor 1,22
11 Ioh 19,19
12 I Cor 1,23-24
13 Cf. Rm 8,17
14 Editio: tertium.
15 Lc 1,34-35; 37
16 Lc 1,45
17 Gn 1,26-27
18 Ioh 24,23
19 Ioh 6,57
20 Ps 21,4
21 Sap 1,4
22 I Cor 11,28