[Pelbartus: Pomerium de tempore, Pars hiemalis
Sermo XXXVIII.]Dominica eadem
Sermo III, scilicet de hominis labilitate flebili casu et pectato gravi
Conventione facta cum operariis ex denario diurno misit eos in vineam suam[1]. Matt. XX. et in evangelio (N)
Sancta Mater Ecclesia hodie carissimi tamqam nostra mater piissima considerans filiorum hoc est hominum miseriam, quam incidimus per peccatum primorum parentum deplangit. Nam hodie Dominica septuagesimae dicitur, quia hodie celebrari inchoatur et in Sabbato post ressurectionem Domini terminatur et sic dies LXX continet, ut patet per Iohannem Beleth in Summa de officiis. Instituta est autem inter plures causas ac praecipua ratione morali, scilicet ut recordando quomodo propter peccatum primorum parentum sumus religati in exilium huius miserae laboriosae vitae praesentis doceamur poenitentiam agere et praecepta Dei servare, si volumus ad patriam redire caelestem ad quam creati sumus. Hinc est, quod cantica laetitiae deponuntur, ut ad fletum poenitentiae inducamur et cum hoc in capite septuagesimae hoc evangelium legitur, quo dicitur, quod homines mercedem accepturi sunt laborando in vinea poenitentiae sub conventione denarii, id est decem praeceptorum decalogi, quae debemus observare tota vita nostra et haec per septuagesimam significatur, quia tota vita per septenarium numerum dierum decurrit in hebdomada exeuntium. Unde sicut LXX sunt septies decem, ita vita nostra debet currere in observantia decalogi et si contra fecerimus flere in poenitentia debemus. Proinde evangelium dicit, quod Deus convenit nobiscum ad dandum mercedem vitae aeternae tamquam cum operariis scilicet poenitentiae laboriosae ex denario, scilicet observantiae decalogi, ut patet prosequendo evangelio. Ex quo Ecclesia hodie deplangit hominis casum de hoc praedicare intendo et notemus tria mysteria praecipua pro hoc sermone iuxta, quae evangelium breviter tangemus.
· Primum de hominis labili condicione.
· Secundum de flebilis casus exulatione.
· Tertium de gravis peccati offensione. (O)
Circa primum de hominis expugnatione seu labili condicione quaestio utilis occurrit pertractanda. Quare Deus non fecit hominem in expugnabilem, ut scilicet peccare non posset. Ratio quaestionis est, quia cum Deus sit sumne bonus. Et ut dicit Dionysius: optimi est optima adducere. Et Philosophus I.: caeli optimi est optima facere. Melior autem est natura rationalis, quae non potest peccare, quam quae peccare potest, ut in exemplo patet de angelis confirmatis in caelo, qui meliores sunt naturaliter, quam homo miser et peccabilis in ista vita. Mirum ergo est, quod Deus ex immensa sua bonitate noluit hominem facere tam bonum, ut nullo modo a diabolo posset in peccatum induci. Sed ad haec secundum Bonaventuram super II. dist. XXXIII. respondetur, quod et si ipsa divina operatio - inquit – non indigeat approbatione pro eo, quod quidquid Deus facit bene et recte facit. Iuxta illud Ps.: Iustus Dominus in omnibus viis scilicet et sanctus in omnibus operibus suis.[2] Verumtamen ad excitandum devotionem in mente fidelium et compescendum rabie in ore blasphemantium ac Deum in suis operibus inculpantium quadruplex potest ratio assignari, quare Deus talem hominem fecit, ut posset ab adversario vinci. Prima ratio hic ponitur. Manifestatio divinae sapientiae. Secunda divinae misericordiae. Tertia divinae iustitiae. Quarta ponitur manifestatio divinae potentiae. (P)
Primam dixi rationem scilicet manifestationem divinae sapientiae, quia ut Augustinus dicit in Enchiridion: Deus adeo bonus est, quod nullum permitteret malum in mundo nisi praenovisset exinde melius aliquid elicere. Ideoque voluit Deus talem facere hominem, ut manifestaretur magnitudo sapientiae Dei in eo. Maioris autem sapientiae ostensivum est scire elicere bona ex malis, quam solum ex bonis bona elicere. Exempli gratia. Maior sapientia esset si quis sciret ex cupro facere aurum, quam ex metallo auri facere aureum ciphum. Et maioris sapientiae est, si quis sciret ex mala arbore facere fructus bonos, quam ex bona arbore. Proinde ex quo non decebat Deum facere mala, debuit talem facere creatura, quae posset a bono deficere in operando et malum committere, ut Deus ex huiusmodi malo hominis eliciendo bona, scilicet misericordiae parcentis paenitenti et iustitiae punientis impenitentem sic sapientiam suam ostenderet. Secunda ratio est manifestatio divinae misericordiae, quia potissimae manifestata est cum filium tradidit, ut servum liberaret. Unde Gregorius in Praefatione Paschali dicit: O mira circa nos divinae pietatis dignatio! O inextimabilis dilectio charitatis, qua ut servum redimeres filium tradidisti! O certe necessarium Adae peccatu, scilicet pro Christi adventu! Ideo subditur, quod Christi morte deletum est! O felix culpa, qua talem ac tantum meruit habere Redemptorem! Haec Gregorius. Ecce ergo qualia bona elicere scivit Deus ex hominis malo. Tertia ratio est manifestatio divinae iustitiae, quae potissime manifestatur in hoc, quod Deus retribuit unicuique secundum opera sua, praecipue in aeterna malorum impenitentium hominum punitione et bonorum caelesti praemiatione. Huiusmodi autem retributio punitionis non esset si nullus peccasset ergo etc. Haec valet obiectio supra dicta, quia optimi est optima adducere vel facere. Non quidem optima absolute, sed optima in ordine ad statum pulchritudinis iustitiae et misericordiae Dei. Et sic factus est homo in optimo statu virtutis, ut ordinato processu per merita perveniret ad praemia. Quam si nollet sua voluntate cadere posset et sic si in malo perseveraret nec paenitere vellet secundum iustitiam puniretur. Quarta ratio posita est manifestatio divinae potentiae. Nam voluit Deus ostendere homini, quia sicut sine Deo factus non fuerat. Ita nec sine Deo persistere poterat et sic homo agnosceret, quoniam ex se deficere posset et cadere et se indigere divino auxilio a quo solo posset conservari ne caderet in peccatum ac ad Deum pro quaerendo axilio recurreret. Haec ex Bonaventura. Paucis pro intellectu insertis. Ex hoc ergo accipe o tu homo documentum, quod non poteris ex teipso perseverare in bono gratiae nisi a Deo detur! Ideoque ipsum debes exorare et eius Matrem Virginem. (Q)
Exemplum narratur ad id in sermo Meffret, quod quidam Frater Ordinis Minorum bonus et devotus ante professionem tentatus voluit redire ad saeculum. Intravitque ecclesiam et coram sacro Eucharistiae prostravit se et salutans Beatam Virginem licentiavit se a Christo et Beata Virgine. Et ecce vidit, quod Beata Virgo aperuit pixidem in qua erat sacramentum et iuvenis pulcherrimus egressus est de pixide et stetit super altare. Tunc Virgo dixit iuveni: dulcis fili mi miserere huic famulo tuo. Cui Christus: mater mea, quid faciam ei, ipse enim non vult perseverare mecum. Tunc mater: fili miserere, scilicet dans gratiam perseverandi eidem! Christus et elevata manu benedixit fratrem dicens: ego servabo eum et numquam derelinquam, scilicet propter tua merita, o mater! His dictis iuvenis, scilicet Christus reversus in pixidem disparuit et frater consolatus et confortatus est et omnis tentatio cessavit. Haec nemini dixit, nisi in extremis. (R)
Circa secundum de flebili exulatione casus humani non immerito quaeri potest quare Sancta Ecclesia lugubritur deplangit humani generis exilium in his diebus utendo nigris paramentis et cantica laetitiae deponendo. Nam ex quo, ut dictum est praecedenti articulo sermonis Deus hominem sic fecit, ut esset labilis in peccatum si tamen vellet homo, quatinus ex malo hominis Deus eliceret talia bona, scilicet Christi incarnationem sapientiae, misericordiae, iustitiae et potentiae divinae manifestationem, ut patuit. Mirum ergo videtur, cur deplangit casum hominis ex quo tot bona provenerunt propter quae etiam ipsam culpam. Gregorius dicit felicem: Felix – inquit – culpa, quae talem meruit Redemptorem. Non quidem, quod culpa in se possit laudari vel felix dici, sed per culpam intelligitur culpae satisfactio per Christum et felicitatis restitutio. Audiamus ergo quare plangenda est culpa primi hominis. Pro quo notadum, quod culpa primorum parentum non obstantibus praedictis merito ab Ecclesia deploratur et flebiliter celebratur quatinus moneat fides suos scilicet filios, ut saltem his diebus ad fletum poenitentiae inducentur, uti exules. Et hoc quattuor rationibus, quae eliciuntur ex hoc evangelio. Primo quidem quia de statu amicabilis innocentiae per peccatum primi hominis cecidimus omnes in statum culpae et divinae irae. Proinde Christus in evangelio dicit: Simile est regnum caelorum homini patrifamilias[3]. Quis est iste pater familias, nisi Deus secundum Gregorium et Chrysostomum et sic quasi videtur dicere, quod homo priusquam scilicet peccasset, esset de familia Dei, cui debetur regnum caelorum. Sed tamen per peccatum factus est homo de familia diaboli nisi a Christo vocetur in vineam Ecclesiae suae ad laborem poenitentiae. (S)
Ad propositum. Ex quo sic cecidimus per peccatum ab amicitia Dei et innocentia in iram Dei et culpam. Nam ut dicit apostolus Eph. II.: Sumus omnes natura filii irae.[4] Idcirco merito nobis plorandum est in praesenti, ut per poenitentiam mitigemus Dei iram. Propterea Ecclesia his diebus ad significandum, quod sumus in ira et odio Dei nisi plangamus peccatam, deponit tria cantica laudis divinae. Primum scilicet alleluia quod est canticum caelestis patriae. Thob. XIII.: Per omnes vicos Hierusalem alleluia cantabitur[5]. Quare hoc o Christiane adverte, quia per peccatum perdidisti caeleste regnum et incurristi maledictionem Dei! Ps.: Maledicti, qui declinant a mandatis tuis.[6] Secundum canticum deponit scilicet Gloria in excelsis[7], quod est angelorum canticum, quod cecinerunt in nativitate Christi ad significandum, quod scilicet homo per peccatum perdidit societatem angelorum et incurrit odium eorum. Tertium canticum deponit, scilicet Te Deum laudamus, quod est canticum omnium creaturarum ad significandum, quod demeremur ab omni creatura puniri, quia ut dicit Augustinus. Offenso creatore offenditur omnis creatura. O ergo homo, si vis amari a Deo et creaturis age poenitentiam. Secundo de statu immortalitatis et laetitiae cecidimus in statum laboriosae vitae et mortiferae miseriae. Ideo merito plangendum est et in operae salutis laborandum, ut saltem evadamus mortem Gehennae. Hoc significatur in evangelio per operarios conductos a Christo in laborem et cum ociosi redarguuntur. (T)
Sed quaeritur, in qualibus bonis laetatus fuisset homo si non peccasset in Paradiso, ut sciamus quam magna bona perdidimus per peccatum et defleamus. Pro quo nota secundum doctores theologos, quod homo in statu innocentiae habuit multa bona, quae perdidit peccando de quibus laetatus fuisse. Primo quidem laetabatur de altissima omnium agnitione. Nam Adam fuit plenus sapientia et multo excellentius habuit notitiam Dei cuius praesentiam quasi interiori aspirationi dulcissime contemplabatur, licet non ita excellenter sicut beati in patria. Sed in cognitione Dei medium tenuit, quo ad nos, qui sumus in hoc mundo et quo ad illos, qui sunt in patria secundum Thomam et Richardum licet cognoscebat Deum per enigmata tamen non ita obscure sicut nos, scilicet super omnes contemplativos doctoresque clarius. Item habuit etiam scientiam omnium creaturarum non solum earum, quae naturaliter sciri possunt puta visibilium, scilicet animalium, lapidum, herbarum, arborum, quibus omnibus secundum proprietates naturales nomina imposuit, ut patet Gen. II. Sed etiam, quae naturalem cognitionem excedunt, scilicet de supernaturalibus, scilicet de angelis multa scivit ita, quod non potuit decipi errando vel falsa pro veris approbando secundum quod dicit Augustinus XII. De civitate Dei. Item habuit etiam scientiam futurorum plurimorum pro quibus laetabatur. Nam secundum Thomam II. II. q. II. ar. VII.: ante statum peccati homo habuit notitiam et fidem de incarnatione Christi secundum quod ordinabatur ad consummationem gloriae. Non autem secundum quod ordinabatur ad liberationem a peccato per passionem et resurrectionem, quia non fuit praescius peccati futuri. Quam autem incarnationis mysterium praesciverit per internam a Deo revelationem patet ex hoc, quod dixit: Relinquet homo patrem et matrem et adhaerebit uxori.[8] Gen II. quod apostolus dicit sacramentum magnum esse in Christo et Ecclesia[9] Eph. V. Et hoc sacramentum non est credibile primum hominem ignorasse. Haec secundum Thomam. Sed heu de tanta sapientia per peccatum cecidimus in tantam ignorantiam, quod ut Themistius super De anima dicit. Ea, quae scimus sunt minia eorum, quae ignoramus. Secundo homo laetabatur de beatorum angelorum familiaritate et associatione, quia ut dicit Chrysostomus homilia XV. super ad Heb.: Angeli non solum apparebant, sed et conversabantur in terris in Paradiso, sed hoc per peccatum perdidimus, quia raro et raris hominibus apparent angeli. (V)
Tertio laetabatur de custodia ab omni malo et conservatione. Nam ut dicit Magister in II.: homo in statu innocentiae praeservabatur ne pateretur laesionem ab aliquo duro puta gladio, lapide, ligno, ferro, et sic divinitus tuebatur, ut nil eidem occurreret ex improviso a quo laederetur. Et ut Isidorus dicit: nec ignis hominem ureret, nec aqua submergeret, nec spinarum aculei et omnia, quae nocent mortalibus ei nocerent. Insuper, ut Augustinus XIV. De civitate Dei dicit: nec passus fuisset motus passionum, quae ordinantur ad malum, ut timorem dolorem vel tristitiam et huiusmodi. Nec sensisset calorem aut frigus aut infirmitates vel indigestionem in stomacho aut capitis turbationem. Et licet aliquam simulneam vel superfluitatem ex nutrimento emisisset, tamen de hoc nulla turpitudo nec indecentia vel fetor resultasset secundum doctorem. Denique, ut Augustinus XIV. De civitate Dei dicit: Vivebat homo in Paradiso sine ulla egestate et quando esuriret vel sitiret hoc non invitus, sed ex iudicio rationis erat et statim cibus ac potus aderat. Nec illum senecta dissolvebat, nec lassitudo fatigabat, nec somnus premebat invitum et sic homo quamdiu non peccaret sine omni poenalitate immortalitate vigeret. Haec Augustinus. Etiam liber quaestionis Veteris et Novi Testamenti. Sed haec perdidimus. Quarto laetabatur de dulci sensuum omnium delectatione. Hoc tam intus in anima quam in corpore et in exterioribus. Nam in anima gaudebat de perfecta possessione virtutum omnium et plena subiectione carnis et omnium membrorum sub imperio rationis. Ut patet per Augustinum XIII. De civitate Dei et De pe dist. II. § „Romanis” (X)
Item in corpore secundum omnes sensus homo habuisset delectationes maximas et sine vitio. Nam aliqui doctores dicunt, quod in statu innocentiae[10] tanta fuit delectatio in visione minimae stellae sicut nunc est delectatio in pulchritudine solis et sic de aliis. Et de sono unius fontis fluentis vel venti sonantis sicut de sono alicuius optimae melodiae. Sic et de odore terrae sicut de odore rosae et aromatum suavium et de gustum minimi fructus sicut nunc solet in optimis saporibus deliciarum de potu aquae sicut de malmatica. Denique in exterioribus habuisset omnem amenitatem, quia fuisset in Paradiso de quo Damascenus dicit, quod est locus voluptatis floribus consitus odore plenus omni amenitate ubi omnis fructus dulcis et universae pulchritudines formae sensibilis superexcedunt humanam intelligentiam. Haec ille. Quinto laetabatur de eminentia honoris et dominatione, quia ad imaginem factus homo omnium creaturarum inferiorum dominium habuit.[11] Unde omnia iumenta etiam ferocia et magna sibi sine recalcitratione oboedissent. Aves etiam et pisces ac quaeque alia ad nutum hominis paruissent. Talia itaque et multo plura alia quae pertransimus causa brevitatis perdidimus per peccatum et ideo merito plangere debemus paenitendo. Tertio ergo Ecclesia lugubriter celebrat hos dies, quia de statu maximae gloriae cecidimus in statum brutalis ignominiae, sicut patet ex praedictis. Unde Ps. Homo cum in honore esset non intellexit comparatus est iumentis insipientibus et similis[12] etc. Et sic carissimi debemus plangere in poenitentia, quia alioquando iuxta evangelium. Nos, qui sumus primi dignitate creationis erimus novissimi in poenis perpetuis. Unde Bernardus: O utinam animae malorum hominum impenitentium essent sicut animae brutorum, quae post mortem non puniuntur malorum autem animae cruciabuntur sine fine saeculorum. Quarto quoque quia de statu salutis aeternae certissimae cecidimus in statum damnationis multimodae. Nam si homo non peccasset certus fuisset, quolibet eorum, quod de terrestri Paradiso in caelestem sine morte transferendus et salvandus fuisset. Nunc autem nullus est certus an odio vel amore dignus sit.[13] Eccs. IX. Sed ut dicit evangelium: Multi sunt vocati pauci vero electi.[14] Unde Gregorius IV. Moralium dicit, quod si primi parentes non peccassent nequaquam ex se filios Gehennae generassent. O ergo peccator plange peccata tua, quia ob hoc positus es in hoc exilio, ut poenitentiam agendo non pereas aeternaliter, sed ad patriam ex huius mundi exilio pervenias! Ecce in Adam exemplum tibi datur, qui multa et magna bona per peccatum perdidit, ut dictum est. Sed paenitendo tandem per Christi passionem ipse et etiam Eva, ut dicit Anselmus: salvati sunt. (Y)
Circa tertium de gravitate peccati Adae quaestio occurrit pertractanda. Utrum peccatum Adae fuerit gravius quam peccatum Evae et quam peccata omnium aliorum. Sunt enim rationes pro et contra, quae tamen solvi possunt per responsionem, quae hic ponitur sub distinctione. Unde pertranseundo rationes. Respondetur ad quaestionem secundum Bonaventuram super II. dist. XXI. et XXII., quod peccatum potest dici unum gravius altero pluribus modis. Uno modo propter maiorem libidinem, id est voluntatem magis improbam et ardentiorem ad committendum actum peccati et sic peccatum Adae non fuit gravissimum omnium peccatorum, quia ex maiori libidine peccavit ipse diabolus et etiam multi filii Adam ex maiori libidine peccant, quam primus parens, ut patet de multis superbis, avaris, luxoriosis, iracundis, qui heu toto conatu usque ad mortem non cessant peccare. Item hoc modo Eva amplius peccavit, quam Adam, quia propter maiorem elationem superbiae peccatum eius similius fuit peccato Luciferi et magis improba voluntate peccavit Eva, quam Adam dum concupivit Deo assimilari et hoc tanto ardentius appetiit, quanto credidit hoc se obtinere posse, quod diabolus ei suggessit. (Z)
Unde apostolus I. Thim. II. dicit: Adam non est seductus.[15] Lyra, scilicet in credendo verum esse serpentis dictum, eritis sicut dii, sed comedit de ligno vetito, ne contristaret Evam credens, quod propter eum Deus parceret a punitione licet ergo in hoc seductus fuit, sed non in credendo serpenti sequitur. Mulier autem seducta est in praevaricatione, scilicet credendo serpenti, ut patet II. Sententiarum. Secundo unum peccatum gravius dicitur altero propter ingratitudinem ampliorem et sic peccatum Adae licet minus fuerit, quam peccatum Luciferi vel diaboli, quia diabolus magis ingratus fuit dum plura bona a Deo in creatione percepit et sublimiori statu lapsus fuit. Tamen peccatum Adae gravius fuit, quam Evae et omnium aliorum hominum pro eo, quod abundantiora dona suscepit, ut dictum est supra. Sed beneficiorum divinorum oblitus benefactorem Deum offendit, et quia caput erat mulieris et super omnes posteros suos in nobiliori et altiori statu erat. Ideo plus ingratus fuit. Tertio modo unum peccatum dicitur gravius altero propter maiorem laesionem vel corruptionem consequentem et sic Adae peccatum saltem extensivae loquendo et causaliter gravissimum est, quia nullum peccatum est quod tot personis nocuerit et in tot pertranseat. Sed occasionaliter Eva gravius peccavit, quia occasionem dando peccato viri corrupit virum et consequenter omnes posteros. Concluditur ergo, quod simpliciter loquendo gravius fuit peccatum Evae, unde et gravius punita est. Et si Infernum descendisset maiorem poenam habuisset. Haec Bonaventura. Nam et in pluribus Eva peccavit, quia Adam in duobus, scilicet gula et peccati excusatione. Eva autem in quattuor, scilicet in superbia, in incredulitate et virum incitando. Nam prius comedit et dedit viro. Gen. II. Et in excusando culpam. Et hodie mulieres heu Evam imitantur in superbia, quia plus ornant se quam viri. Item in incredulitate, quia una mulier plures incantationes scit, quam centum viri. Item in ficta confessione, et sic de aliis. Quarta denique ex praedictis nostram accipiamus finalem instructionem, scilicet quod Christianus malus prae aliis gravius peccat et nisi paenituerit ad poenam Gehennae gravissimam iudicatur ex ingratitudine pro Christi incarnatione passione et morte, quibus satisfecit pro peccatis omnium hominum. Unde Bernardus. Vae mihi si ingratus fuero! Vae mihi si peccavero! Vae mihi si poenitentiam non egero! Quoniam requiretur super me sanguis innocentis Iesu, qui pro me effusus est in terra. Rogemus etc.