[Pelbartus: Pomerium de tempore, Pars hiemalis
Sermo XX.]Dominica infra octavas Epiphaniae
Sermo I. super evangelio
Remansit puer Iesus in Ierusalem. Luc. II.[1] et in evangelio hodierno. (A)
Sancta Ecclesia postquam festa egit de infantia Salvatoris. Iam incipit facere officium de ipsius pueritia XII. annorum volens instruere nos quomodo Christus Dominus cepit deitatem suam manifestare mundo tam per verba quam per opera. Unde evangelium hodiernum habet hanc dignitatem, quod ipsum est primum inter evangelia, quae de operibus, scilicet Christi loquuntur et verbis eius deitatem declarantibus. Nam evangelistae nil dicunt ante hoc evangelium, quod Christus dixerit vel fecerit in infantia sua. Et deinceps usque ad ipsum XXX. annum nisi hoc quid sonat hodiernum evangelium videlicet, quod Christus XII. annorum manifestavit se plenum esse sapientia coram doctoribus in templo. Et tunc legitur protulisse primum verbum in quo suam deitatem expressit. Et se Dei Filium esse asservit dicens: In hiis, quae patris mei sunt, oportet me esse, hoc est Dei Patris. Et de hiis audiamus textum Sacri Evangelii: Cum factus esset Iesus annorum XII., ascendentibus illis Hierosolimam secundum consuetudinem diei festi, consummatisque diebus cum redirent, remansit puer Iesus in Hierosilimam et non cognoverunt parentes eius. Existimantes autem illum esse in comitatu, venerunt iter diei, et requirebant eum inter cognatos et notos. Et non invenientes, regressi sunt in Hierosolimam requirentes eum. Et factum est, post triduum invenerunt illum in templo sedentem in medio doctorum, audientem illos et interrogantem. Stupebant autem omnes, qui eum audiebant super prudentia et responsis eius. Et videntes admirati sunt. Et dixit mater eius ad illum: Fili, quid fecisti nobis sic? Ecce pater tuus et ego dolentes, quaerebamus te. Et ait ad illos: Quid est, quod me quaerebatis, an nesciebatis, quia in hiis, quae Patris mei sunt, oportet me esse? Et ipsi non intellexerunt verbum, quod locutus est ad illos. Et descendit cum eis et venit Nazareth et erat subditus illis. Et mater eius conservabat omnia verba haec conferens in corde suo. Et Iesus proficiebat sapientia et aetate et gratia apud Deum et homines. Luc. II.[2] In hoc sacro evangelio tria praecipua mysteria notemus.
· Primum est Christi a parentibus in Hierosolimam remansio.
· Secundum Christi a parentibus requisiti inventio.
· Tertium est Christi cum parentibus humilis habitatio.
Circa primum de Christi remansione in Hierosolyma notemus verba Sacri Evangelii in quo ostenditur tempus huius historiae, scilicet: Cum factus esset – inquit – Iesus annorum XII. ascendentibus illis, scilicet Ioseph et Maria Hierosolymam. Singulis enim annis tamquam devoti et religiosi ibant in Hierosolymam, sed latentur inter multas, scilicet turbas ascendentes illuc ad festum Paschae, secundum quod dicit Augustinus propter metum Archelai filii Herodis quem timebant eo quod Herodes quaesierat occidere Christum cum innocentibus occisis. Ut patet Mat. II. Hoc ergo factum est post reditum Christi ex Aegypto, ubi septem annis manserat et iam XII. annos aetatis habebat completos et insuper tres menses vel prope quantum temporis habetur a festo nativitatis Christi usque ad festum Paschae. Et tunc consummatis diebus, scilicet septem pro celebritate octavae tanti festi etc. Cum redirent, scilicet ad Nazareth verum ascenderant et ibi manebant, quae distat ab Hierosolyma XL miliaribus italicis, ut dicit Vincentius de Valentia quorum quattuor faciunt unum miliare nostrum et sic distat per decem miliaria magna. Redeuntibus itaque parentibus remansit puer Iesus in Hierosolyma, ita quod Ioseph et Maria eum remansisse non cognoverunt. (B)
Sed quomodo Christum perdere potuerunt parentes sic, quod nescirent, quando remansisset, cum omnimodam semper curam et diligentiam de eo habuerunt. Respondetur secundum Bedam et Lyram, quod hoc factum est non a casu vel oblivione, sed divina Christi voluntate et ordinatione. Unde licet Christus potuisset hoc parentibus indicare, quod vellet remanere, tamen noluit, sed ipsis nescientibus remansit pluribus rationibus secundum doctores. Primo propter oboedientiae bonum ostendendum, quia cum sciret, quod parentes timebant, ne ipse puer Iesus incideret in manus Archelai, filii Herodis, vel ne ipsi Archelao regi innotesceret et sic facere procuraret. Sicut cogitaverat pater suus Herodes quaerendo Christum occidere. Ideo non fuissent ausi permittere Christum stare in medio doctorum, sed praeciperent ei, ut cum parentibus deberet recedere et sic vel retrahere a tali disputatione, si eis oboediret. Aut non oboediendo remanens videretur eos contemnere, quod non licebat. Secundo propter mysterium, ut significaret, quod multi Christiani amittunt Christum, aliqui per ignorantiam, aliqui per negligentiam, alii autem per peccati malitiam. Sed requiri debet in triduo, scilicet contritionis, confessionis et satisfactionis cum dolore poenitentiae. Item secundum Ambrosium, ut significaret post triduum passionis in Hierosolyma se resurrecturum. Tertio propter exemplum, ut doceat homines, quod quando filii habent inspirationem divinam intrandi religionem possunt intrare non solum ignorantibus parentibus, sed etiam prohibentibus et divino servitio se mancipare. Praecipue cum ipsi parentes non sint in tali necessitate, quod non possent aliter sustentari, quam per suum Filium, ut patet per Thomam II. II. q. CLXXXIX. ar. VI. Unde Hieronymus dicit ad Nepotianum: Si pater et mater iaceant super limina domus per calcatum perge patrem et per calcatam perge matrem et confuge ad Christum. Ideo et Augustinus ait: Amandus est genitor, sed praeponendus est Creator. Christus dicit Mat. X.: Qui amat patrem aut matrem plus quam me, non est me dignus.[3] Propterea Christus Dominus licet sciret dolere parentes, tamen remansit ad caelestis patris honorem exhibendum. Quomodo autem ipse Ioseph et Maria non perceperunt remansisse illum. Beda dicit, quod mos erat Iudaeorum, quod scilicet femine seorsum et mares seorsum ibant propter servantes castitatem. Pueri autem cum quolibet parente ire poterant indifferenter. Unde Ioseph videns secum non esse puerum Iesum extimavit eum esse cum Virgine Matre in comitatu mulierum. Et Maria videns Iesum non esse secum putavit esse cum Ioseph in societate virorum. O Deus meus, utinam moderni Christiani sic caste et continenter servarent festa sua sicut tunc faciebant Iudaei, ut dictum est. Unde subditur in evangelio: Existimantes illum esse in comitatu, venerunt iter unius diei[4], scilicet a Hierosolyma et tunc in sero venientes ad locum, ubi hospitari debebant, viderunt non adesse Iesum et sero requirebant illum et mane diei inter cognatos et notos et non invenientes qualem quietem habere poterant tuipse cogita et maxime de matre, quae ipsum artius diligebat. Numquam enim, ex quo nata est, fuit in tanta amaritudine secundum Ludolphum. Prima quidem nocte habuerunt magnam tristitiam, attamen cum hoc habuerunt aliquam spem inveniendi in sequenti mane, quo eum requirerent per diversas vias tota die illa non invenientes, augebatur eorum tristitia nec consolari poterant. Tandem sero et nocte altera Beata Virgo omni spe destituta, ut dicit sanctus Vincentius. Intravit cameram hospitii et flexis genibus lacrimando dicebat talia. O Deus Pater tu scis ubi est Filius tuus et meus! O Fili mi Iesu, ubi nunc es? Tu Deus omnipotens consolare me matrem quia iam amplius non possum pati, sed scindetur cor prae dolore, et ut pie credo tota nocte, sic oravit nec dormire potuit. Tandem mane facto, scilicet diei secundae regressi sunt in Hierosolymam, quam sero intrantes requirebant et sic illa etiam nocte tertia fuerunt in maxima tristitia. O quot lacrimae, quot singultus erant! Postea mane dixit Maria ad Ioseph: Vadamus ad templum Domini et oremus, ut ipsum inveniamus! Unde subditur evangelium. Et factum est post triduum invenerunt illum in templo.[5] (C)
Hic occurrit quaestio, unde Beata Virgo Maria tristata et doluisse dicitur, cum scibat Filium suum esse verum Deum, qui perdi non posset, nisi prius conderet evangelium et quomodo et quando ipse sua voluntate permitteret. Ad hoc respondetur secundum doctores, quod Beata Virgo licet sciverit haec et alia mysteria Christi et quod numquam occidi posset nisi permitteret, sed affectu materno tristabatur pluribus rationibus. Prima ratio amoris, quia Christum summe amabat et ideo absentiam eius cum summo dolore ferebat. Nam plus diligebat incomparabiliter Christum quam aliae matres suum natum. Tum quia aliae diligunt suos filios tamquam suas genituras. Sed insuper Virgo tamquam suum creatorem. Tum quia aliae matres diligunt natos partialiter eo, quod tales partim sunt matres, partim patris carnalis. Sed Beata Virgo sine patre vel sine viro Christum concipiens tota vi amoris integri tenebatur ad Christum. Sicut materno sic et paterno amore, ideo patet, quod plus dolebat de amissione, quia quanto quid diligitur, tanto amitti doletur. Secunda ratio beneficii mirabilis, scilicet ut Virgo ipsa Deum verum conciperet et Virgo pareret et sine dolore, quae omnia augent amorem. Tertia ratio conversationis, quia antea semper habuit Virgo Mater gaudium de Christi praesentia et pia conversatione et de miraculis eius nativitatis, scilicet pastorum et magorum revelatione facta per angelos et stellam etc. Et quod continue ante oculos habuit creatorem caeli et terrae sibi oboedientem, ut Filium. Unde Anselmus dicit, quod nulla scientia nec eloquentia potest exprimi quantum dulcedinis suavitate Maria parvulum suum Filium foverit et quanta diligentia adolescentem obsequio produxerit. (D)
Unde sicut legitur ipsa cuidam personae devotae revelavit, quod saepe cum Filium in gremio confoveret per nimia dulcedine caput suum acclinando capiti Filii vel ori tantas effudit lacrimas, quod caput et faciem Filii lacrimis amoris abunde rigaret. Cum igitur omnem consolationem possidebat in Filio. Non mirum, quod de amissione eius tristabatur fortissime. Quarta ratio divinae irradiationis. Unde Simon de Cassia dicit: Ille dolor Mariae fuit ratione absentiae Filii, quia eius praesentia fuit illi ita gaudiosa virtute deitatis, quae lucebat, scilicet radiando in facie eius, quod recte dicere potuit illud Can. II. Vox enim tua dulcis et facies tua decora nimis.[6] Ipse enim erat speciosus forma prae Filiis hominum. Unde Bernardus in sermone „Signum magnum etc.” dicit, quod Beata Virgo maiorem delectationem habuit ex intuitu Christi, quam habuerunt primi parentes ex amenitate Paradisi. Quia sicut et Alexander super Canticum et Albertus super „Missus est” dicunt pie credendum esse, quod Mater Iesu pluries admissa est ad contemplandam intuitivae divinitatem Filii, cuius lux resplendebat in carne. Ideo doluit de amissione quinta ratio extimationis humilis. Nam secundum Bernardum et Origenem ex nimia humilitate Virgo Maria tristabatur extimans se non tantam diligentiam adhibuisse sicut debuit ad tantum thesaurum custodiendum et non ita reverenter se erga eum exhibuisse, ut decuisset. Et ideo extimavit, quod Iesus relinquens eos reversus esset in caelum, unde venerat cum illi placuisset iterum descensurus. Et ideo putavit illum se amisisse propter sui indignitatem et sic dolebat et timebat ne per amplius forsitan indigna foret tanti regis aspectu gratioso et alloquio, ut prius. Sicut etiam devoti quando eis subtrahitur gratia devotionis timent de sui indignitate et plorant etc. Sexta ratio famis et inopiae Christi et conpassionis, quia cogitabat compatiendo Filio huiusmodi, ut Bernardus scribit in homelia super praesenti evangelio dicens: (E)
Per illud triduum, ubi eras bone Iesu, quis tibi ministravit cibum aut potum aut hospitium. Respondit, ut per omnia conformares te nostrae paupertati et omnes in te humanas miserias susciperes, quasi unus de turba pauperum et ipse per ostia mendicabas. Quis dabit me bucellarum tuarum participem fieri vel saltem divini illius edulii reliquiis saginari. Haec ille. O vere admiranda dignatio, quod ille qui infinita milia angelorum pascebat in caelo et de cuius coquina omnes homines et insuper omnes volucres bestiaeque et pisces pascuntur, ipse ab aliis mendicabat. Implens illud Ps.: Ego autem mendicus sum et pauper etc.[7] O si vocem istius pueri pulsantis ad ostium mendicando potuisses tu fidelis anima audire, quid fecisses aut dixisses! Nonne statim accurrens ispum puerum praedilectum Deum tuum in ulnas suscepisses et omnia necessaria sibi praeparasses. Nunc autem ipse Christus mendicat et petit in pauperis personam. Cur ergo repellis pauperes vacuos? Proinde secundum Bernardum: Christus tribus diebus mendicabat. Prima pro divitibus in documentum, quod quidquid dant pauperibus totum sibi factum extimabit. Matt. XXV.: Quod uni ex minimis meis fecistis, mihi fecistis.[8] Exemplum de sancto Martino, qui cum pauperem texisset, Christus coram angelis se tectum ostendit. Secunda die mendicavit Christus pro pauperibus in solatium, ut scilicet voluntariam paupertatem commendaret suo exemplo. Unde Matt. V. dicit: Beati pauperes spiritu, quoniam ipsorum est regnum caelorum.[9] Tertia die pro toto mundo in exemplum, ut suo exemplo instrueret mundana bona contemnenda et caelestia appetenda amore Christi. Iuxta illud II. Cor. VIII.: Scitis gratiam Domini Iesu, quoniam propter vos egenus factus est, cum esset dives, ut illius inopia divites essetis.[10] Glossa ibi dicit: Divites sunt omnes in Christum pauperem credentes, quia thesaurus eorum est in regno caelorum. O ergo homo sequere Christum! (F)
Circa secundum principale de Christi inventione tria praecipua notantur in evangelio. Primum de Christi disputatione, quia invenerunt inter doctores audientes et interrogantes. Quaeritur ergo quomodo Christus puer in medio doctorum se habuit et de qua materia disputavit. Ad haec respondetur, quod modum Beda in homelia hodierna declarat dicens, quod Christus tenuit formam discipuli pro indicio mirae humilitatis. Unde patet, quod aliqui dicentes et pictores sic pingentes, scilicet Christum sedentem in cathedra in medio doctorum male sentiunt. Sic patet per Vincentium de Valentia in sermone. Sed ut dicit in angulo templi doctores habebant scamna circulariter posita pro confiliis et disputationibus et ibi erat rota libris plena. Quando autem doctores disputabant pueri ingeniosi ponebant se in medio doctorum in terra sedendo et illos audiendo ac de dubiis interrogando. Et hunc modum aliorum puerorum tenuit Christus. Materia autem de qua tunc doctores disputabant secundum quod Hieronymus in Epistola ad Paulinum c. IV. dicit: fuit de quaestionibus legis et praecipue de adventu Messiae, quia videbant tempus esse completum. Interrogavit ergo Christus illos, an iam Christus venire deberet et quid de Christo sentirent et allegabat eis testimonia Scripturae, quod deberet Christus verus Dei Filius advenire. Et haec tam sapienter, ut omnes stupebant de prudentia et responsis eius. Sicut sacrum testatur evangelium. Haec et plura huiusmodi Vincentius. Secundum in evangelio hortatur de Mariae et Ioseph admiratione et videntes – inquit – mirati sunt. Sed quid mirabantur de prudentia Christi cum scirent eum esse verum Deum. Respondetur, quod non de prudentia illius mirabantur, sed de ostensione suae prudentiae in tam puerili aetate, quia putabant, quod adhuc non esset tempus manifestandi suae sapientiae plenitudinem. Tertium subditur in evangelio de Matris pia allocutione videlicet quia dixit: Fili, quid fecisti nobis sic quasi diceret?[11] Quid, id est propter quid fecisti, ut nobis nescientibus remaneres? Peto Fili, tu hoc mihi indica! Quia sciebat, quod sine causa non remanserit. Haec Simon de Cassia. Ecce enim Pater tuus, scilicet nutricius et ego dolentes etc. Sed quare ipse Ioseph non est aliquid Christo locutus. Lyra dicit, quod ideo, quia non fuit ausus cum sciret Christum esse Deum. Sed Mater ex ipsa maxima dilectione ad Christum haec dicere ausa est eo, quod amor excellens nescit revereri Dominum. Sed et Christus respondit dicens: Quid est? An nesciebatis etc.[12] Hoc est quasi diceret. Scire debetis, quod Patrem naturalem et aeternum, scilicet Patrem Deum debeo plus diligere et circa spiritualia occupari minus autem matrem temporalem vel nutricium curare. Sequitur. Et ipsi non intellexerunt verbum. Sed numquid Beata Virgo scivit Deum Patrem Christi esse et ad quid Filius venerat. Respondetur, quod scivit quidem optime. Sed quare Scriptura dicit, quod non intellexerunt verbum hoc. Ratio Bedae est, quia non fuerunt attenti loquentem de sua divinitate. Tum quia prius non fuerunt assueti talia ab eo audire. Tum quia ita vehementer fuerunt gavisi de eius inventione et ex vehementi admiratione rei facti erant, quasi extra se rapti. Ita quod verba illa mente non perceperunt considerando. Moralia documenta infra patebunt. (G)
Circa tertium principale de Christi humili cohabitatione, quia dicit evangelium, quod descendit, scilicet de Hierosolyma, quae erat in monte cum eis, scilicet parentibus venit Nazareth et erat subditus eis et Iesus proficiebat sapientia. Hoc verbum habet difficultatem in theologia, ut patet III. Sententiarum, quomodo videlicet Christus dicitur profecisse in sapientia, qui ab instanti suae conceptionis omni scientia plenus fuit per omnia in tantum sicut nunc in caelo. Sed ad hoc breviter respondendo. Notandum est secundum quod dicit Lyra, quia in Christo fuit primo sapientia divinalis et haec est infinita, nec potuit augeri nec diminui. Secunda fuit humana, sed habitualis et ista etiam non fuit augmentata, quia ut Beda dicit: Ex quo in Christo habitavit omnis plenitudo deitatis corporaliter, ideo ab instanti conceptionis suae habuit in anima plenitudinem sapientiae infusae quanta potest conferri naturae humanae. Tertia fuit in Christo sapientia experimentalis, quae accipitur per sensus exteriores et ista in Christo crescebat cum aetate et gratia praecipue in effectus ostensione. Nam quanto crescebat in corpore tanto secundum processum aetatis perfectiora opera faciebat in effectu ostensionis sapientiae suae divinae et humanae secundum suum beneplacitum et prout nostrae saluti expediebat. Exemplum accipiamus de sole, qui licet tantam claritatem habeat hora prima diei in ortu quantam habet hora tertia habitualiter et tantam hora tertia, quantam sexta. Tamen sol effectualiter proficit in claritate usque meridiem. Ita et Christus sol iustitiae licet in prima hora conceptionis suae, haberet omnem claritatem sapientiae habitualiter quantam habet nunc in caelo. Tamen effectualiter crescebat se manifestando. Nam quando Virgo ipsum concepit statim dedit radios claritatis in Virgine et in Iohanne Baptista tempore visitationis Elisabeth et Ioseph quasi in aurora, sed maiores dedit hora prima, scilicet in nativitate per miracula. Et quasi hora tertia, scilicet quando fuit adolescens XII. annorum adhuc maiorem sapientiam ostendit et maxime hora meridiei, scilicet suae perfectae aetatis videlicet XXX. anno usque ad mortem et resurrectionem. (H)
Pro finali itaque documento, scilicet morali notandum est, quod Beata Virgo Maria cum suo filio instruit omnes fideles sui exemplo praecipue ad octo in hoc evangelio. Primo Maria instruit, scilicet fideles a pueritia suos natos ad colendum Deum assuefacere. Ideo ipsa Virgo a pueritia Christum ducebat secum ad templum. Nam alio quando graviter damnantur parentes pro suis pueris, utsi de Heli damnato eo, quod non correxit filios. I. Reg. II. Secundo Maria docet celebritates Ecclesiae usque finem expectando complere. Unde non rediit nisi consummatis diebus festis. Contra hoc faciunt, qui die festo licet ecclesiam intrent, tamen in sermone vel missa attediantur et diabolo instigante integram missam non audiunt sed statim recedunt. Cum tamen teneantur integram audire die festo. De consecratione dist. I. c. „Missas” et hoc sub poena peccati mortalis secundum Scotum super III. dist. XXXVII. Tertio Maria docet dies festos sollicite observare. Nam Maria non perdidit Iesum in fuga in Aegyptum sed in festivitatibus. Sic quam plures sunt hodie Christiani, qui in die festo perdunt Iesum peccando in gula, in ebrietate et ludis talibus. Isa. I.: Sollemnitates vestras odit anima mea.[13] Quarto Maria docet dolorem poenitentiae verae assumere et sic Iesum per peccatum perditum requirere. Nam cum dolore quaerendo Christum invenit. Quinto Maria docet nos ecclesiam frequentando et exorando Iesum invenire nam iterum rediit Maria in templum et invenit. Ipse enim Dominus ait Luc. XI.: Omnis, qui petit, accipit et sic qui quaerit, invenit.[14] Non enim in foro, se din templo. Sexto Maria docet Filios bene regere et mansuete redarguere, non maledicere, non vituperare. Unde Maria mansuete ait: Fili, quid fecisti nobis?[15] Ideo Eph. VI.: Patres, nolite ad iracundiam provocare filios vestros, sed educate eos in disciplina et correctione Domini, scilicet ad salutem![16] Septimo Maria docet cum filio Iesu, scilicet honorem parentibus et obsequium exhibere, quia Iesus subditus erat illis. Ultimo docet verba Dei diligenter audire et conservare. Nam dicitur, quod Maria conservabat omnia verba etc.[17] O fidelis anima stude salvari exemplo Beatae Mariae haec observando etc. Rogemus ergo ipsam, ut a Domino impetret nobis gratiam etc.!