Sermo XCV.]
In Dedicatione ecclesiae
Sermo primusEcce tabernaculum Dei cum
hominibus, et habitabit cum eis eorum Deus. Apoc. XXII.1
et ad laudem huius festivitatis. (A)
Legimus in Scripturis, carissimi, quod Sancta Ecclesia variis nominibus nominatur. Nam quandoque nominatur templum, et hoc a contemplando, quia in eo Deum et eius beneficia contemplari habent homines cum gratiarumactione. Quandoque autem nominatur basilica, ut habetur dist. XLII. c. "Non oportet". Et secundum Archidiaconum ibidem basilica dicitur palatium regis. 'Basileus'2 enim Graece Latine 'rex' interpretatur, quia palatium est summi regis, id est altissimi Dei. Et propter hoc etiam nominatur domus Dei, ut patet Ioh. XX. et Math. XXI.,3 eo quod ibi Deus habitat, et realiter Christus ibi est sub sacramento Eucharistiae. Item quandoque nominatur ecclesia, de consecratione dist. I. "Ecclesia". Interpretatur autem ecclesia, id est collectio vel convocatio, quia continet populum convocatum a Deo, ut ait Archidiaconus. Denique quandoque nominatur tabernaculum, quod est militare habitaculum, quia ibi adunatur populus militans contra vitia et non habens hic civitatem manentem, sed inquirens futuram, id est caelestem patriam. Sicut ergo in bello solet rex inter tabernacula militum in medio tabernaculo suo manere, et ipsius regis praesentia milites plus animantur ad pugnam contra adversarios, sic rex noster, Christus manet inter nos in suo tabernaculo, id est in ecclesia, ut fortius animemur ad pugnam contra vitia. De hoc ergo Iohannes in Apoc. ubi supra dicit: Ecce tabernaculum Dei cum hominibus, et habitabit cum eis.4 Iuxta quae verba tria mysteria notabimus pro hoc sermone:
- Primum de celebratione dedicationis, pro qua demonstratur dicens: Ecce
- Secundum de honore venerationis, quia tabernaculum Dei
- Tertium de devotione frequentationis, scilicet ab hominibus pro gratia adquirenda. (B)
Circa primum de celebratione dedicationis ecclesiae quaeritur, quare debeat quilibet fidelis Christianus festivitates dedicationum ecclesiae singulis annis devote celebrare. Ad quod plures rationes praecipuae et inductivae assignantur:
- Prima ratio canonicae institutionis
- Secunda ratio impetrandae petitionis
- Tertia ratio indulgentiae et remissionis
- Quarta ratio salvificae repraesentationis.
Prima ratio canonicae vel ecclesiasticae institutionis est, quia de consecratione dist. I. c. "Sollemnitates" dicit Felix papa: Sollemnitates dedicationum ecclesiarum per singulos annos sunt celebrandae. Et Gregorius papa: Sollemnitates ecclesiarum - inquit - dedicationum per singulos annos sollemniter sunt celebrandae, ipso Domino exemplum dante, qui ad festum dedicationis templi omnibus id faciendi dans formam cum reliquis populis eandem festivitatem celebraturus venit, sicut scriptum est, scilicet Ioh. X.: Facta sunt encenia, id est dedicationis festa in Hierosolymis, et hiems erat, et ambulabat Iesus in templo in porticu Salomonis etc.5 Haec ibi. Ergo oboediendum est Ecclesiae institutioni de hac celebritate facienda exemplo Christi Iesu.
Secunda ratio impetrandae postulationis, quia hodie in officiis et missis oratur sic: Exaudi propitius, Domine, et concede, ut quisquis hoc templum beneficia petiturus ingreditur, cuncta se impetrasse laetetur! Idcirco poterit homo per orationem Ecclesiae hodie impetrare, quod non potuit toto anno obtinere per seipsum orando, quia dicente Hieronymo: Impossibile est preces multorum non exaudiri. Nam exempli gratia: Rex celerius exaudit totam militiae curiam supplicantem pro aliquo vel aliquibus, quam unum militem supplicantem pro illis. Et papa totum coetum carnalium supplicantem magis audit, quam unum carnalem. Et abbas vel episcopus totum conventum vel capitulum supplicantem, quam unum de illis. Sed hodie totus conventus cum Ecclesia orat pro singulo, qui beneficia petiturus ingreditur templum, ergo plus exauditur. Unde Petrus I. canonica III. c. hortatur dicens: Omnes unanimes estote in oratione.6 Et infra: Quia oculi Domini super iustos et aures eius in preces eorum, vultus autem Domini super facientes mala.7 Haec ibi. Quia tales disperdet Dominus, ut additur in Ps.8
Tertia ratio indulgentiae et remissionis. Nam si quis devote visitat dedicationes ecclesiarum, indulgentias consequetur, et reatuum peccatorum remissiones. Et certe propter haec spiritualia ordinata sunt festa dedicationis, non propter laute comedere, bibere, ludere vel chorizare aut inebriari in taberna, quae multi heu hodie faciunt, et sic istum diem in servitio diaboli expendunt, et peccata potius aggregant, quam indulgentiam consequantur. (C)
Ad id refert exemplum Guillelmus in li. de apibus et Discipulus in Promptuario suo dicens, quod mulier procax et vana fuit, quae omni fere festo dedicationis choreas coniungere consuevit, et in aliis festis dum potuit, fecit. Quadam vice ludentibus iuvenibus viris iuxta choream baculus, quo pilam ferire conabatur unus virorum illorum, de ipsius viri manu elapsus dictam mulierem ducentem choream in capite percussit, et mox necavit. Tunc omnes confusi corpus mortuum propinqui ad domum propriam detulerunt. Veniente autem presbytero ad dicendum vigilias, ecce taurus nigerrimus, immo daemon pessimus cum mugitu occurrens feretrum cum corpore deiecit, et cornibus illud dissipans membratim confodit, ita ut visceribus hincinde dispersis foetor fieret intolerabilis. Fugientibus cunctis cadaver laceratum relinquitur, et die altero illius foetore imminuto cognati accedentes frusta membrorum cadaveris sublata extra cymeterium sepelierunt; et sic patet. (D)
Sed quaeritur: Cur Spiritus Sanctus in Ecclesia sic ordinavit, ut dedicationem devote visitantes indulgentias consequantur, scilicet ab episcopis dedicantibus concessas in anniversario dedicationis pro singulis annis, ut patet extra de poenitentiis et remissionibus c. "Cum ex eo"? Ad quod respondetur, quod hoc ordinavit Spiritus Sanctus pluribus rationibus secundum doctores. Prima et potissima causa huius est, ut ostendatur Dei bonitas immensa et misericordia, cum per hoc ostendat Deus se plus velle acceptare modicum opus ex charitate factum, videlicet peregrinationem, orationem vel elemosynam, quam quod velit pati poenam magnam invite ab ipsa anima in Purgatorio. Secunda causa, ut homines per indulgentias moveantur ad venerandum reliquias sanctorum, quae fuerunt organa Spiritus Sancti, per quem ad agendum quaeque bona movebantur, ut Augustinus dicit: Placet enim Deo honorare sanctos et eorum reliquias, quas etiam ipse [Deus] honorat, dum in praesentia earum miracula facit. Tertia causa, ut homines non desperent poenas Purgatorii, quas audiunt fore horribiles in futurum, evadere posse faciliter, scilicet per opera pietatis et indulgentias. Unde consulendum est illis, qui multa peccata commiserunt, et tamen parvam poenitentiam agunt, ut requirant indulgentias, qui quidquid superest, in Purgatorio oportet persolvere. Ubi ut Augustinus in sermone de igne Purgatorii dicit, gravius est puniri in Purgatorio, quamdiu oculus claudi et aperiri possit, quam fuerit illa poena, quam beatus Laurentius sustinuit in craticula. Et ad idem dicit Augustinus in Decreto dist. XXV. "Qui in aliud saeculum", quod ignis Purgatorii miro modo gravis est, superat enim omnem poenam, quam passi sunt martyres vel quicumque malefactores in hac vita pati potuerunt. O quantum valent ergo indulgentiae! Sed qualibus valeant, dicemus breviter infra articulo III. sermonis.
Quarta ratio, quare fidelis debeat devote celebrare dedicationem, est salvificae repraesentationis, quia gaudium festivitatis dedicationis repraesentat nobis aeternae salutis gaudium, quod habebimus in caelo. In huius signum altaria et imagines ac ecclesia decorantur, luminaria accenduntur9, organa concrepant, et iocunde festum dedicationis celebratur. (E)
Advertendum autem est, quod sicut Bernardus in sermone, qui incipit "Festivitas", docet: En - inquit -, quae in consecratione ecclesiae fiunt, necessarium est in nobis impleri spiritualiter, si videlicet volumus salvari atque ad gaudia supernae patriae pervenire post mortem. Primo enim ad aperiendum ostium baculo pastorali percutitur dicendo: Aperite portas principes vestras et elevamini portae aeternales etc., et hoc fit ter circumeundo, et sic qualibet vice ad ostium perveniens episcopus percutit, quod significat, ut homo debeat cor suum Deo pulsanti aperire, et in cor per fidem et amorem Christum suscipere, propter tria beneficia, scilicet creationis, redemptionis et promissae glorificationis. De his Anselmus dicit sic: Certe, Domine, quia me fecisti, debeo amori tuo meipsum totum, quia me redemisti, debeo amori tuo meipsum totum et omne, quod possum, quia tanta promittis, debeo amori tuo meipsum totum, et tantum debeo plus quam meipsum, quantum tu es maior meipso, pro quo dedisti teipsum, et cui promittis in caelo teipsum. Haec ille. Secundo benedicta aqua ecclesia aspergitur, quod significat, quia nos debemus ablui in baptismo, et tandem de peccatis commissis per aquas lacrimarum, Io. XIII.: Si non lavero te, non habebis partem mecum.10 Tertio cruce depingitur, quod significat imitationem crucis Christi, Gal. V.: Qui Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis.11 Quarto duodecim luminaria ante cruces ponuntur, quae significant XII apostolos, et per eosdem duodecim articulos fidei praedicatos, quos omnes et singulos debet confiteri homo, quia sine fide impossibile est placere Deo, Hebre. XI.12 Quinto elementis alphabeti Graeci et Latini in pavimento ecclesia inscribitur ad significandum, quod erudiri debet homo in his, quae sunt fidei et necessaria ad salutem. Quia ut scribitur Prover. XIV.: Acceptus est regi, id est Christo minister intelligens,13 scilicet praecepta. Quod autem in pavimento inscribitur, significatur, quod homo usque ad mortem debet perseverare in his, quae sunt fidei et de necessitate salutis. Nam sub pavimento sepeliuntur homines in ecclesia, significat ergo perseverantiam usque ad mortem, Apoc. II.: Esto fidelis usque ad mortem, et dabo tibi coronam vitae.14 Ad designandum etiam hoc idem cineres cribrantur in pavimento ecclesiae, dum consecratur. Sexto figuratae cruces chrismate unguntur ad significandum opera misericordiae et pietatis, Mat. V.: Beati misericordes, quoniam ipsi misericordiam consequentur.15 Septimo quia grana thuris in altari incenduntur et concremantur ad significandum ardorem charitatis et orationem. Unde Ps. petebat dicens: Dirigatur, Domine, oratio mea sicut incensum in conspectu tuo.16 O ergo homo, si vis pervenire ad templum caeleste, ubi cum Deo sine fine gaudere habes, observa haec praemissa! Aperi cor Christo per conversionem, age poenitentiam, serva fidem usque ad mortem, et a praeceptis Dei non declina, exerce pietatis opera, ardenter Deum ama et devote ora, et sic salvaberis! (F)
Circa secundum de honore venerationis, scilicet ecclesiae quaeritur, qualiter debeant fideles venerari sanctam ecclesiam. Ad quod respondetur recolligendo ex dictis doctorum, quod praecipue quattuor modis tenetur quilibet Christianus ecclesiam revereri. Et ad hos reduci possunt alii plures modi concurrentes.
Primo humiliter et devote ecclesiam ingrediendo et coram divina maiestate reverenter se gerendo, unde Gregorius papa extra de immunitate ecclesiarum c. "Decet domum Domini" libro sexto dicit: Decet domum Domini sanctitudo, decet, ut cuius in pace factus est locus, eius cultus sit cum debita veneratione pacificus. Sit itaque ad ecclesias humilis et devotus ingressus, sit in eis quieta conversatio, Deo grata, inspicientibus placida etc. Haec ibi. Unde quando homo intrat ecclesiam, cogitare debet, quia coram divina maiestate et praesentia Christi in sacramento vadit, ac ad conspectum angelorum et beatorum Christo astantium intrat, et ideo valde humili timore et reverentia accedere debet. Exemplum de beato Hieronymo in epistola contra Vigilantium dicente sic: Quando iratus fuero, vel aliquid mali in animo meo cogitavero, vel me nocturnum phantasma deluserit, basilicas martyrum intrare non audeo, ita totus in anima et corpore contremisco. Haec Hieronymus. Et sic patet. Sed heu modo quam multi accedunt superbo ornatu, multi ira, concupiscentia et aliis vitiis pleni, nec de peccatis conpunguntur! Contra quos Augustinus in homilia quadam dicit: Si Dominus eiecit vendentes et ementes ea, quae offerebantur in templo, quanta putas animadversione puniet, si ibi inveniet vitiosos, ebriosos, luxuriosos, superbos et quoslibet impoenitentes?
Secundo divinis solis in ecclesia intendendo, et in ea nil incongruum agendo. Unde Augustinus dist. XLII.: In oratorio - inquit - praeter orandi et psallendi cultum penitus nil agatur, ut nomini huic et opera iugiter impensa concordent. Item praedicto capitulo "Decet domum Domini" Libri sexti dicitur, quod attendantur in ecclesia intentis praecordiis sacra sollemnia, devotis orationibus insistatur, nullus conclamationem moveat vel impetum, cessent vana et profana colloquia, cessent confabulationes quaelibet et alia, quae divinum possunt turbare officium, aut oculos divinae maiestatis offendere, cessent in ecclesiis earumque cymeteriis negotiationes, et praecipue nundinarum ac fori cuiuscumque tumultus, omnisque saecularium iudiciorum strepitus conquiescat. Haec et plura ibidem. (G)
Quaeritur: Numquid peccat mortaliter, qui aliqua praedictorum facit in ecclesia? Respondetur secundum fratrem Angelum de Clavasio in Summa, quod non, nisi faceret talia, quae totaliter impedirent orationem tempore debito. Alia autem non sunt mortalia, nisi ex se sint mala, vel nisi quis ex contemptu faceret. Et sic intelligenda sunt praedicta, unde et textus dicit c. "Decet" in fine, satis consonat, quia dicit, quod ordinarii hoc faciant observari, suadenda suadeant, et interdicta compescant. Sed quid de candelarum venditione, quae fit in ecclesia? Respondet idem frater Angelus, quod videtur esse tolerabilis. Nec obstat, quod Dominus eiecit vendentes in templo, quia ibi fiebant pacta et multa perturbantia cultum divinum, sed in venditione candelarum nullus fit strepitus, et ideo non prohibetur. Secus esset de alia negotiatione, quia illa est prohibita.
Tertio fideles tenentur venerare ecclesiam singulis Dominicis et festis diebus visitando et missam integram audiendo, hoc enim est praeceptum, de consacratione dist. I. "Missas".
Quarto immunitates, id est libertates ecclesiasticas observando et in nullo violando. (H)
Istae autem immunitates ecclesiae sunt plurimae, de quibus longum foret loqui, sed de aliquibus tantummodo, quae sunt magis necessariae explicari populo, aliquas dicamus. Una est, quod abstrahi per vim nullus debet de ecclesia vel cymeterio, nisi ille, qui confugit ad eam, esset publicus latro, scilicet qui stratas publicas insidiis et aggressionibus obsidet, ut depraedetur transeuntes omnes, sic et piratae, vel nisi sit nocturnus depopulator agrorum, id est vastator vel convastor segetum, tales enim impune abstrahi possunt, extra de immunitate ecclesiarum "Inter alia". Item qui aliquod maleficium, scilicet homicidium vel mutilationem vel quodcumque grave et enorme delictum committit in ecclesia sperans se ab ecclesia defendi, talis abstrahi potest. Secus in non enormibus, secus etiam si extra ecclesiam committeret et extra cymeterium, extra eodem capitulo fine. Secunda est, quod bona clericorum invadere nemini licet, quia sunt bona Ecclesiae, et invadentes sunt excommunicandi, XII. q. II. "Ecclesiarum". Tertia, quod cum clericis in choro laici non debent stare, de vita et honestate clericorum c. I. Quarta, quod donata vel derelicta in testamento defraudare non licet, aut negare, aut demorare, sed integre et celeriter reddere, aliter grave peccatum committit, et est excommunicandus, qui haec facit, XIII. q. II. "Qui oblationes" et capitulo sequenti. Quinto, quod ecclesiam unam quicumque laedit, omnes laedit, quia ecclesiae particulares sunt membra universalis Ecclesiae, XXIV. q. I. "Loquitur". Sicut a simili qui tangit aurem, totum hominem tetigisse dicitur. Advertant haec haeretici, et quique usurpantes bona ecclesiae vel monasterii, et qui rapiunt aliqua bona in ecclesia reposita: tales divino iudicio plagantur. Refert Valerius li. I. rubrica de religione, quod quidam nomine Flaccus a quodam templo tegulas pro domo propria fecit portari, propter quod duos filios perdidit, et demens fuit effectus. Sexta est, quod frangere ecclesiam vel furari ea, quae in illa sunt, non licet, quia sacrilegium est, XVII. q. IV. "Quisquis", et effractores ipso facto sunt excommunicati. Septima, quod guidagia et pedagia sive telonia17 personae ecclesiasticae non tenentur, nec etiam pro rebus suis, quas non causa negotiationis deferunt vel deferre faciunt. Et qui exigunt ab illis, ipso facto sunt excommunicati, extra de censibus "Quamquam" Libro sexto. Octava, quod iudex saecularis non potest iudicare de personis et rebus ecclesiasticis, extra de foro competenti per totum. Nona est, quod in habitaculum saeculare ecclesia de cetero non convertatur. Nec vasa ecclesiastica, nec cortinae, nec vestimenta et cetera usibus saecularibus debent applicari, de consecratione dist. I. "Ligna" et quinque capitulis sequentibus. Exemplum legitur de Balthasar rege, qui cum in convivio cum uxoribus et optimatibus de vasis templi Domini biberet, apparuerunt tres digiti manus in pariete scribentis "Mane, Thecel,18 Phares", et divino iudicio eadem nocte rex interfectus est, Dan. V.19 Item Valerius ubi supra refert, quod Pompeius postquam stabulari fecit equos in porticu templi semel, de cetero semper infortunatus et victus fuit in omni pugna hostium, qui antea fuit fortunatissimus. O utinam haec adverterent milites et nobiles moderni, et discerent venerari ecclesias et cleros! (I)
Circa tertium de devotione frequentationis aliqua quaeruntur. Primo, utrum homo quotiens intrat ecclesiam, totiens habeat pro devotione indulgentias concessas. Ad quod respondetur secundum Thomam in IV. dist. XX., quod indulgentia aliquando est determinata ad tempus, puta quicumque vadit ad talem ecclesiam usque ad tale tempus, habeat tantum de indulgentia, et tunc intelligitur semel tantum. Aliquando autem est indulgentia perennis, sicut in ecclesia Sancti Petri Romae XL dierum, et tunc quotiens quis vadit, totiens consequitur indulgentiam, si tamen homo fuerit debite dispositus ad consequendum indulgentias. Secundo ergo quaeritur, quali devotione debet homo esse dispositus, ut possit consequi indulgentias. Respondetur secundum doctores communiter super IV. dist. XX., quod ad hoc quattuor sunt necessaria. Primum est, quod sit vere contritus de peccatis mortalibus. Ratio secundum Petrum de Palude, quia manente offensa reatus poenae tolli non potest. Secundum est, quod credat tantam potestatem esse apud Ecclesiam scilicet, quod remittere potest peccata per indulgentiam. Tertium est, quod sit subditus praelati concedentis indulgentias, quia episcopi non possunt concedere indulgentias illis, qui sunt de alia diocesi, nec legati illis, qui sunt extra terminos suae legationis. Solus papa potest dare plenas et in toto orbe indulgentias, XXIV. q. I. "Quodcumque", et de poenitentiis et remissionibus "Cum ex eo". Quartum est, quod faciat id, pro quo dantur indulgentiae, alias non consequitur, quamvis habeat bonam voluntatem. De his plura sermone alio partis secundae. Tertio quaeritur: Quid si aliquis alius facit pro eo id, pro quo datae sunt indulgentiae? Respondetur secundum fratrem Angelum, communis est opinio doctorum, quod si indulgentiam concedens exprimit, valebit, alias non. Et si hoc exprimit, etiam si ille, pro quo facit, sit mortuus, valebit illi mortuo non per modum indulgentiae, sed per modum suffragii. Quarto quaeritur, utrum qui prope ecclesiam moratur, consequatur indulgentias, sicut qui a remotis venit. Respondetur secundum Thomam in IV. dist. XX., quod etiam vicinus ecclesiae et sacerdotes ac clerici etiam consequuntur, sicut ille, qui veniret a mille dietis, quia haec remissio non proportionatur labori, sed meritis Christi et sanctorum, quae per indulgentias dispensantur. Verumtamen ille, qui plus laborat, plus adquirit de merito essentiali, sicut et ille, qui maiori devotione charitatis visitat ecclesiam, plus adquirit de essentiali praemio.
O ergo homo, devote visita ecclesias, ut habeas gratiam et tandem gloriam!
1 Apc 21,3
2 Editio: Basileos.
3 Cf. Mt 21,13
4 Apc 21,3
5 Ioh 10,22
6 Cf. I Pt 3,8
7 I Pt 3,12
8 Cf. Ps 93,23; 144,20; 145,9
9 Editio: acceduntur.
10 Ioh 13,8
11 Gal 5,24
12 Hbr 11,6
13 Prv 14,35
14 Apc 2,10
15 Mt 5,7
16 Ps 140,2
17 Editio: telonea.
18 Editio: tethel.
19 Dn 5,24-30