Sermones.elte.hu

[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis

Sermo XXXVIII.]

In festo circumcisionis Domini

Sermo primus de circumcisione Christi et amore hodie exhibito

Postquam consummati sunt dies octo, ut circumcideretur puer, vocatum est nomen eius Iesus. Luc. II.¹ (A)

Haec est, carissimi, dies illa sacratissima, qua puerulus Iesus natus circumcisus exstitit. Unde haec dies magna devotione a Christicolis est honoranda pluribus rationibus. Primo quia est octava nativitatis. Si enim aliorum octavae celebres sunt, quanto magis octava haec sancti sanctorum, scilicet Iesu Christi? Secundo quia haec dies est divini exenii et novitatis. Nam hodie novus annus incipit apud Christianos, qui licet computent annos a nativitate Domini, tamen inchoant a Circumcisionis die, ut patet per experientiam, quia Kalendae Ianuarii hic incipiunt, in quo solent homines amicis suis exenia mittere. Quod bene convenit sacramento huius diei, quoniam Christus puerulus hodie mira dignatione charitatis exenia sanguinis fusi in redemptionem nostram initiavit, et tandem in cruce consummavit. Unde Apoc. I.: Dilexit nos et lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo.² Tertio haec dies est salvificae utilitatis, quia Christus Iesus nomen accepit hodie a salute. Iesus enim 'salvator' interpretatur ad significandum, quia nos salvare venit, non perdere. Haec tria praescriptarum rationum documenta insinuat evangelium dicens: Postquam consummati sunt dies octo, ecce octava, ut circumcideretur puer, ecce in hoc exenium charitatis pro effusione sanguinis; vocatum est nomen eius Iesus, ecce salvationis utilitas. Unde pro isto sermone tria mysteria notabimus, quae hodie recolit Ecclesia:

Primum de Christi circumcisione
Secundum de amoris eius ostensione
Tertium de nominis impositione. (B)

Circa primum de circumcisione ipsa prima fronte quaestio occurritur: Cur Christus voluit circumcidi? Ratio quaestionis, quia Christus erat conceptus et natus sine peccato. Circumcisio autem instituta fuit in remedium peccati originalis, ut volunt doctores super IV. dist. I., praecipue noster Richardus. Non indiguit ergo Christus circumcisione, unde mirum est, quod in hoc Christus ostendit se tamquam peccatorem, qui deberet expiari per circumcisionem. Sed ad quaestionem respondetur per conclusionem, quod Christus circumcidi voluit non pro indigentia, sed alia rationabili causa. Ad quod plures rationes ponunt doctores, praecipue Lyra et Alexander de Hales in IV. volumine, quas abbreviando ad quattuor restringam.

Prima ratio sumitur ex parte incarnationis Christi, ut scilicet veram carnem, non phantasticam Christus assumpsisse probaret contra haereticos futuros, et cum hoc diabolo illud sacramentum celaret. Cum enim circumcisio fieret contra originale peccatum, credidit diabolus et hunc, qui circumcidebatur, aliis consimilem esse peccatorem, qui circumcisionis remedio indigeret. Nam ut dicit Isidorus De summo bono li. II. c. XIV.: Si diabolus Christum per mortem genus humanum redempturum scivisset, non utique eum peremisset. Haec ille. Et Gregorius in homilia "Maria stabat" dicit, quod diabolus Christum in miraculis Deum esse putavit, sed in dubitationem cecidit, scilicet quando hunc passibilem vidit. Christus ergo circumcisus est.

Secunda ratio sumitur ex parte Israelitici populi, ut scilicet ostenderet se vere esse de genere Abrahae et Israel, qui circumcisionis mandatum a Deo habuerunt, Gen. XVII.³ Et repromissio de Christo facta est ipsis, scilicet de genere Abrahae, ne si incircumcisus fuisset, se Iudaei excusare potuissent dicendo, quod ideo recipere eum non deberent, quia dissimilis esset fratribus, filiis scilicet Abrahae, cum de Christo dixerit Moyses Deut. XVIII.: Prophetam suscitabit vobis Dominus de fratribus vestris.⁴ Unde Christus dixit Mat. V.: Nolite putare, quoniam veni solvere legem, sed adimplere.⁵ (C)

Tertia ratio sumitur ex parte nostri, id est populi Christiani. Sicut enim baptizari Christus voluit, ut suos ad idem per exemplum perfectae humilitatis instrueret, sic et circumcidi voluit et eius legi se subdere, cui non tenebatur, ut (perfectam humilitatem iustitiae implendo) nos circumcidendos spiritualiter monstraret, scilicet ab omnibus vitiis et concupiscentiis. Unde Gal. II.: Circumcisi estis circumcisione non manufacta, sed circumcisione Christi, consepulti ei in baptismo, in quo et resurrexistis per fidem etc.⁶ Lyra: id est circumcisi estis non carnali circumcisione, sicut Iudaei, in corpore, sed spirituali in Christo, quae est in amotione peccatorum per baptismum et fidem Christi. Nimirum circumcidi est superflua rescindere, sed peccata omnia sunt superflua, utpote pure mala et nobis nociva. Unde Gregorius dicit, quod bona nostra non sunt pure bona, sed mala nostra sunt pure mala. Isa. LXIV.: Omnes iustitiae nostrae quasi pannus menstruatae.⁷ Et ideo sunt circumcidenda, id est totaliter a nobis rescindenda in fide et amore Christi. In huius signum et figuram Deus praeceperat circumcisionem fieri debere populo non alteri, quam Israelitico, et cultro lapideo, et die octavo. Nam dedit populo non alteri, quam Israelitico. Cur hoc, nisi ad significandum, quod circumcisio spiritualis, cuius figura erat illa circumcisio carnalis, certum signum est, quod isti sint de populo Dei? Ad Gal. V.: Qui Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis.⁸ Et per contrarium, qui hanc spiritualem circumcisionem non facit, certum signum est, quod est de populo diaboli. Sicut enim ille homo, qui nec capillos, nec ungues umquam rescinderet, potius pecus, quam homo esse videretur. Sic ille, qui sua desideria in omnibus sequitur et nullum resecat, potius est homo brutalis, quam rationalis. Bernardus: An non videtur ipsis bestiis quodammodo bestialior esse homo ratione vigens et ratione non utens? Item circumcisio fiebat cultro lapideo, Iosue V.⁹ Et hoc significat Christum et eius amorem, quo resecatur omnis culpa, I. Cor. X.: Petra autem erat Christus.¹⁰ Item quod fiebat die octava, figuravit moraliter poenitentiae perfectionem, qua circumcidimur spiritualiter, qua(?) poenitentia perficitur ex octo. Prima est peccati recogitatio. Secunda dolor vel detestatio. Tertia cavendi propositum, quarta vera confessio, quinta ablatorum restitutio, sexta ieiunium et corporis afflictio, septima elemosyna, octava oratio. Nam ex his vera integratur poenitentia, per quam omne peccatum deletur et removetur ab homine, de poenitentia dist. III. § "Sine" secundum Augustinum. (D)

Quarta ratio sumitur ex parte Veteris Testamenti, ut scilicet legem veterem a Deo datam Christus non reprobaret, sed potius approbaret tamquam bonam, et commendaret in se suscipiendo remedia sanctificationis contra peccata, quae scilicet remedia erant tria. Primum per sacrificia a tempore Abel usque Abraham. Misericors enim Deus numquam destitit a principio mundi remedia salutis contra peccatum homini disponere, ut dicit Augustinus li. De baptismo parvulorum. Ideoque tempore legis naturae pro remedio ad salutem aeternam et parvulorum emundationem a peccato originali disposuit sacrificia fieri in fide parentum, secundum quod dicit Wilhelmus De fide et legibus. Tunc enim parentes vel alii habentes fidem unius Dei veri cum devotione et oratione parvulum natum elevando et oblationes offerendo vel incendendo candelam aut aliud quid simile ad Dei honorem faciebant, et sic puer per Dei misericordiam ab originali mundabatur. Secundum tandem remedium post diluvium datum est a Deo Abrahae, qui primus tunc unius Dei cultui se mancipavit, scilicet circumcisio masculorum die octavo, et duravit hoc usque ad Christum. Femellae autem mundabuntur per oblationes, ut dictum est de illis in lege naturae. Sed quid de parvulis, qui moriebantur ante diem octavum? Respondet Hugo De sacramentis, quod tales non debebant circumcidi ante diem octavum, sed salvabantur in fide parentum et per oblationes. Magister autem Sententiarum in IV. dist. I. dicit, quod necessitate mortis ante diem octavum circumcidebantur. Ad istorum concordiam Richardus in declaratione litterae super IV. dicit, quod si ante octavum diem circumcidebant ingruente mortis necessitate, quod circumcisio suum effectum habebat, tamen si non circumcidebant timentes, ne mortem accelerarent circumcidendo, tunc salvabatur puer in fide parentum. Unde non est - inquit - consentiendum Magistro in hoc, quod dicit tales pueros perisse sicut parvuli, qui modo moriuntur ante baptismum. Noluit enim Deus puerum obligari ad circumcisionem ante diem octavum propter nimiam teneritatem corporis. Haec Richardus. Denique tandem in Novo Testamento tertium remedium peccati est a Christo institutum, scilicet baptismus. Ut ergo Christus approbaret instituta divina, decuit, ut et circumcideretur, et oblatus esset in templo, et baptismum susciperet. (E)

Sed quaeritur hic: Cur circumcisio cessare debuit et evacuari in Novo Testamento? Sicut enim dicit apostolus Gal. V.: Si circumcidamini, Christus vobis nihil proderit.¹¹ Et ratio quaestionis est, quia circumcisio fuit instituta a Deo in foedus sempiternum, ut dicitur Gen. XVII.,¹² ergo debuit esse firma et stabilis, quia apud Deum non est transmutatio. Et quoniam non legimus in Scriptura, quod Deus revocaverit praeceptum de observatione legalium, immo dixit Christus, quod venerit implere legem, Mat. V.,¹³ ergo non videtur ratio, quare Christiani non debeant circumcidi et legalia servare. Respondetur secundum Richardum super IV. dist. I., concorditer Thomam et breviter, quod ex quo legalia instituta fuerunt ad significandum futuram gratiam Novi Testamenti, ideo postquam illa advenit, talis praefiguratio cessare debuit, quia non convenit, quod res significetur futura, quae praesens est, unde Heb. X.: Umbram habens lex futurorum bonorum.¹⁴ Qui ergo legalia nunc observaret, talis Christum nondum venisse, sed futurum ostenderet. Proinde circumcisio cessare debuit et evacuari, quia ut dicit Apostolus I. Cor. XIII.: Cum venerit, quod perfectum est, evacuabitur, quod ex parte est,¹⁵ maxime si ambo ad eundem finem ordinantur, illud enim imperfectum esset superfluum, quod non est ponendum in gratia, sicut nec in natura. Sed idem Deus, qui instituerat in Vetere Testamento circumcisionem, instituit in Novo Testamento baptismum ad eundem finem, scilicet emundationem peccati, qui baptismus est perfectior medicina circumcisione. Patet quoad significationem, significat enim emundationem morbi expressius, quia ablutio exterior perfectius significat peccati emundationem interiorem. Patet quoad efficaciam et gratiae collationem, quia baptismus confert gratiam abundantiorem, quam circumcisio. Item baptismus perfectior est circumcisione quoad generalitatem, quia est sacramentum commune omni sexui et omni tempore. Sed circumcisio habuit determinatum sexum, scilicet virilem, et tempus, scilicet diem octavum etc. Ad rationem autem in contrarium respondet Richardus, quod circumcisio data dicitur in foedus sempiternum ratione rei, quam significat, et quae ei succedit. Et quod Dominus revocasse praeceptum de observantia legalium legitur facto exhibendo, illam veritatem, quam prius in figura praeceperat, observandam. Nec hoc mirabile debet videri alicui, quod Deus, quae prius praeceperat, nunc mutavit, quia simile habemus in Veteri Testamento. Nam Deus a principio mundi dedit licentiam homini comedendi fructus et herbas, non carnes, Gen. I.,¹⁶ et tamen post diluvium concessit esum carnium et piscium nil excipiendo, nisi sanguinem, Gen. IX.¹⁷ Posterius autem tempore Moysi prohibuit idem Deus Iudaeos a multis, ut ab esu animalium, quae non ruminant, nec findunt vugulas, et ab esu piscium, qui non habent squamas, nec pennulas, Levi. XI.¹⁸ Ipse enim Deus scit, quid pro quolibet tempore congruit humano generi, unde sciens, quod tempore Novi Testamenti magis convenit saluti fidelium baptismus, ipsum instituit. Et sic patet. O quam mira ergo Dei nostri erga nos charitas, quae semper providit nobis salutis remedia! O bone Iesu, quid tibi laudis, quid tibi gratiarumactionis referamus pro gratia baptismi nobis collata, qua percipimus indicibilia bona? (F)

Circa secundum de amoris ostensione fit pro conclusione, quod amorosus Iesus per suam circumcisionem maximum erga nos ostendit amorem, et declaratur ex quattuor, quae concurrunt in ista eius circumcisione:

Primo ex laesione doloris
Secundo ex effusione sanguinis
Tertio ex maerore plorationis
Quarto ex compassione matris.

Primo inquam ex laesione doloris, quia ipse in tam tenello corpore puerili, cum esset octo tantummodo dierum, voluit pro nostro amore talem dolorem circumcisionis suscipere. Hic enim eius laesionis dolor maior putatur, quam fuerit dolor in carne martyrum. Quod patet sic. Nam doctores tenent et expresse dicit Alexander de Hales atque Bonaventura super III. dist. XVI., quod Christus propter nobilitatem et teneritudinem complexionis maiorem vim laesionis sensit ex solis clavis, quam Laurentius martyr ab igne, vel Bartholomaeus in excoriatione, aut quicumque martyrum, quia quanto quis est nobilioris et tenerioris complexionis, tanto magis sentit vim laesionis. Unde in oculo minima laesio plus dolet, quam in pede decupla, quia oculus tenerior et nobilior est naturaliter, quam pes. Sed Christus fuit nobilissimae complexionis a Spiritu Sancto in utero virginis formatus. Dicit enim Chrysostomus, quod ea, quae fiunt per miraculum a Deo, sunt improportionabiliter meliora his, quae fiunt per naturam. Habetur ergo, quod Christus maximum dolorem habuit in circumcisione, ut sicut fuit prae filiis hominum speciosus¹⁹ et nobilissimus, ita etiam corpore tam tenerrimo prae aliis martyribus dolore fuerit cruciatus. Quod certe pie credo in ipso parvulo Iesu adeo vim doloris exstitisse, quod nisi virtus divina praeservasset, puer talis tanto dolore mortuus fuisset. O quam magna ergo charitas tam acerbum dolorem pro nobis suscepisse Christum Dominum tam tenellum, scilicet pridem de virgine natum, etiam poenalitati tantae subiectum! Ut nempe dicit Rabbi Moyses, puer in septem diebus a nativitate tantae teneritudinis est, quantae in utero matris exsistens, et in octava die solidari et fortificari incipit. Denique sicut recitat Bonaventura in sermone, narrant philosophi subtiles, quod corpus pueri tam tenerum est in utero, quod non formatur, nec ad completam organizationem ducitur prius, quam in triginta diebus, unde infantuli, qui in triginta diebus complentur, in sexto mense nascuntur. Et quia nimis teneri sunt tales, omnino vitales non sunt. Qui vero in triginta quinque diebus complentur, in septimo mense nascuntur, et quia tales iam roborati sunt, vitales sunt. Qui autem in XL diebus ad organizationem debitam adducuntur (ut dicunt), tales non vivunt, quia in septimo mense puer cum sit robustus, naturaliter movetur ad exitum. Unde si tunc exit, vitalis exsistit, si vero eius conatus non perficitur, ex ipsa fatigatione puer debilitatur. Et ideo si in octavo mense exierit, adeo debilis erit, quod vivere non valebit. Sed qui XLVI. die completur (qui motus maxime communis et naturalis esse asseritur), in nono mense nascitur. Et si ultra corporis organizatio differatur, in decimo mense nascitur. Et tales vitales dicuntur. Quoniam autem Christus in primo instanti vir perfecte organizatus fuit, sicut prophetatum fuit Iere. XXXI.: Novum faciet Dominus super terram, femina circumdabit virum,²⁰ unde dum natus est mense decimo, robustus quidem naturaliter fuit, sed tenerrimus prae aliis propter nobilitatem complexionis praecelsam opere Spiritus Sancti. Ergo etc. (G)

Secundo ex effusione sanguinis. Magnum quippe signum amoris est, quod mox puer natus effundere voluit sanguinem pro nobis, quem tandem totum effudit in cruce. Unde pro nostro amore septies effudit Christus sanguinem ad remediandum nostra septem peccata mortalia. Primo contra superbiam nostram in coronatione spinea capitis, ut discamus humiliter caput inclinare Deo et eius praeceptis. Secundo contra avaritiam in manibus, ut discamus elargiri propria pro Christo. Tertio contra luxuriam in circumcisione, ut castitatem sectemur. Quarto contra invidiam in flagellatione totius corporis. Quinto contra gulam in sudore, scilicet sanguineo orationis. Sexto contra iram in corde. Septimo contra acediam in pedibus. Ecce quomodo Christus nos trahit ad amorem, ut scilicet usque ad sanguinem et mortem resistere studeamus peccato! Unde ad Heb. XII.: Recogitate eum, qui talem sustinuit a peccatoribus adversum semetipsos contradictionem, ut ne fatigemini animis vestris deficientes, nondum enim usque ad sanguinem restitistis adversus peccatum.²¹ (H)

Tertio ex maerore plorationis et fletus, quia plorabilis puer Iesus hodie sicut dolorem circumcisionis, sic eius fletum ex charitate nostra suscepit pro nostris peccatis.

Denique quarto ex compassione matris ostenditur Christi charitas ad nos. Magna quippe charitas fuit, quod non solum ipsemet Christus pro nobis se poenalitatibus subiecit, sed etiam matrem suam praedilectissimam doloris gladio ex eius compassione vulnerari voluit in suo corde. O anima, itaque contemplare, quomodo plorante Iesu parvulo pia mater sauciatur in anima ex compassione, et ipsa tota lacrimis perfunditur! Intuere, quanta sit charitas Christi, qui non propter se, sed propter te voluit circumcidi, et innocentem sanguinem tenerrima infantia effundere coepit! Inspice mentis oculo, o Christiane, quomodo Virgo Mater dedit hodie filium suum, Iesum involutum pannis vilibus in manus Ioseph dicendo: "O dilecte in Christo mi sponse, meae virginitatis custos, tibi committo hunc parvulum Iesum, Dei Filium ex me virgine natum. Accipe, quaeso, et duc ad sacerdotes, ut circumcidatur, quam levius fieri potest, ut decet tam tenerrimam eius naturam partus virginalis." Quo accepto remansit Virgo in tuguriolo illo. Et tandem in circumcisione Iesum contemplare, quomodo lacrimabatur, flebat et vagiebat dicens: "A a a!", quasi diceret: "Anima humana, propter tua peccata hunc dolorem sustineo. Anima, propter te sanguinem fundo, anima, propter tuum amorem nunc ploro. Sed multo maiora pro te, o anima, facere paratus sum, quia amore tuo langueo, et pro te vulneribus repleri, configi et mori concupisco, sed tempus idoneum exspecto." O anima fidelis, compatere dilecto tuo! Tandem reportatur filius matri, quem plangentem prae dolore ipsa stringit ad pectus, compatitur et collacrimatur. O Virgo sanctissima, quid tunc facies, quando videbis Filium tuum a planta pedis usque ad verticem totaliter vulneratum et sanguine irrigatum? Post haec consolatur Virgo piissima Filium cum lacte virgineo pascendo et blanditiis non sine lacrimis dicens: "O sacratissime Fili, in quo nullum reperitur peccatum, hodie tamquam peccatorum unus es circumcisus et sanguine fusus, non propter te, sed pro mundi criminibus. O Fili mi amatissime, tibi laus et gratiarumactio, quia tu Deus verus talia pateris pro nobis, filiis Adae! O dilectissime mi nate, en ego, tua ancilla te confoveo, tibi supplex deservio, tibi me totam in servitium commendo!" etc. (I)

Circa tertium de nominis Iesu impositione hic brevitatis amore pertranseo, in sequentibus sermonibus de ipso benedicto nomine acturus. Hoc solum hic sufficiat pro finali conclusione, quod sicut homines hodie iocunda mittunt sibi exenia, ita sancta Ecclesia quasi novi anni nunciat gaudia de salute nostra aeterna, cum dicit scilicet hodie vocatum esse nomen Iesu a salute. Unde ad gaudendum et laudes ac gratias agendum hortatur Bernardus super Canticum dicens sic: Vos, qui in pulvere estis, expergiscimini et laudate, ecce Dominus venit cum salute, venit cum ungento, scilicet gratiae, venit cum gloria! Neque enim sine salute Iesus, neque sine unctione Christus, neque sine gloria venit Dei Filius, siquidem ipse salus, ipse unctio, ipse gloria. Haec ille. O ergo fideles Christiani, gaudete, quia Iesus Christus, Filius Dei est nostra salus et gloria! Ecce Iesus, id est ‘salvator' hodie nuncupatur, ut nullus desperet de venia, quoniam teste Iohel II.: Omnis, qui invocaverit nomen Domini, salvus erit.²² Invocemus ergo et devote acclamemus Iesum, ut detur nobis per nomen eius gratia et gloria! Amen.

Domus sermonum compilatorium

Eötvös Loránd Tudományegyetem Régi Magyar Irodalomtudományi Intézet

Pelbartus de Themeswar