Sermo XXVIII.]
Pro sancto Iohanne
Sermo secundus de dilectione
eius specialissima et visionis et honoris gratia
Dilectus meus mihi et ego
illi, qui pascitur inter lilia.1 (A)
Haec verba scribuntur Cant. II. et ad laudem huius festivitatis accipiuntur, tamquam diceret Christus Iohanni: Dilectus meus (scilicet Iohannes discipulus) mihi (scilicet est speciali dilectione coniunctus) et ego illi (scilicet sum speciali amore unitus) - quia ut dicit Beda et Gregorius in officio: Hic est Iohannes, qui privilegio amoris praecipui ceteris altius a Domino meruit honorari, sed quoniam secundum, quod dicit Richardus de Trinitate, perfecta charitas esse non potest, nisi sit, qui amorem impendat et qui amorem rependat. Idcirco Christus vult, ut quos ipse dilexit, scilicet Christianos, adeo, ut redemit sanguine suo et morte, et illi reamare studeant Christum, sicut fecit Iohannes, propter quod de eo dicit Christus in verbis praeceptis: dilectus meus mihi et ego illi. Et quoniam Christus - cum sit mundissimus - ideo suos dilectos vult esse mundos ab omni peccato et carnali spurcitia, quia omne animal diligit sibi simile Ecci. XIII.,2 quod significatur, cum subditur in praemissis verbis: qui pascitur inter lilia, quae sunt castitatis signacula pro sui decore et vigore ac odore renitente. Propterea de Iohanne, qui Christum dilexit in mundissima virginitate, verba praemissa accipiuntur. In quibus verbis tria mysteria notabimus pro sermone, secundum quod de tribus commendatur:
- Primum dicitur specialis dilectionis, scilicet inter Christum et Iohannem, ibi: Dilectus meus mihi et ego illi
- Secundum dicitur supernalis fruitionis, ibi: qui pascitur, scilicet in divinis
- Tertium dicitur celebris honorationis, ibi: inter lilia, scilicet beatorum, nam Iohannes honoratur inter beatos. (B)
Circa primum mysterium de dilectone Christi Iesu erga Iohannem sit conclusio ista, quod quilibet fidelis debet summopere praeoptare (Iohannis exemplo), ut diligatur a Christo gratuita dilectione. Hoc claret praecipue triplici ratione.
Primo ratione verae sanctitatis, quia sola Christi dilectio est vera et sancta vel fidelis. Nam inter mundiales homines non potest esse vera et fidelis dilectio, eo quod semetipsos odiunt diligendo peccata. Ps.: Qui diligit iniquitatem, odit animam suam.3 Sed non potest diligere vere alium, qui odit seipsum iuxta illud Ecci. XIV.: Qui sibi nequam, cui bonus est,4 quasi diceret nulli, ergo etc. Denique sicut non est vera, ita nec sancta et fidelis, eo quod mundani homines in malo et ad malum se mutuo diligunt, alii ad carnalitates sectandas, alii ad divitias vel delicias, ambitiones et honores consquendos, vel ad quamcumque societatem vitiosam. Et sic diligere est potius odire, quia secundum Philosophum X. Ethicorum amicitiae dilectio fundatur super benevolentiam. Sed tales malum culpae et consequenter poenae volunt illis sic dilectis, ergo etc. Unde Tullius li. De amicitia dicit: Hoc primum sentio, nisi in bonis, amicitiam esse non posse. Idem: Veri amici est nec turpia rogare, nec ad preces amici turpia facere. Sed Christus diligit eos, quos amat vere et sanctissime, scilicet secundum Deum ad gratiam in praesenti habendam et gloriam in futuro consequendam, ergo eius dilectio praeoptanda est.
Secundo ratione stabilitatis, quia alii amici sunt ad tempus, et non permanebunt, nec iuvabunt in mortis necessitate. Ecci. VI.: Est amicus secundum tempus suum et non permanebit in tempore necessitatis.5 Sed amicitia Christi ab aeterno est et usque in aeternum durat, quia in caelo perpetuabitur, et etiam in praesenti nunquam Christus desinit te diligere, nisi tu prius ipsum deserueris peccando. Augustinus li. Confessorum: Te, Domine Iesu, nemo amittit, nisi qui te dimittit. Nullum tu derelinquis, nisi qui te prius dereliquerit, ergo praeoptanda est etc.
Tertio ratione fructuositatis, quia aliorum amicitia et dilectio sive regum, sive principum quorumcumque transitorium fructum habet. I. Ioh. II.: Mundus transit et concupiscentia eius, sed dilectio Christi fructum aeternalem et ineffabilem habet in caelesti praemio.6 Unde Augustinus: O homo, elige tibi ex omnibus amicum, scilicet Christum, qui - cum omnes deseruerint - solus ipse te non deserit, sed in regionem, quam ire debes, et patriam inducet. Propter praedictas rationes multum desideravit et gavisus est Iohannes diligi a Christo. (C)
Sed quaestiones circa hoc aliquae occurrunt, scilicet de ista Iohannis dilectione a Christo:
- Prima quaestio de causa
- Secunda de praeeminentia
- Tertia de differentia.
Prima quaestio de causa videlicet huius specialis dilectionis, cur Christus, qui non accipit personas hominum, plus dilexerit Iohannem inter discipulos? Respondetur, quod praecipue triplici ex causa.
Prima ratione scilicet incorruptae puritatis. Nam Christus non affectu carnali dilexit eum, eo quod foret suus consanguineus, sed affectu spirituali, quia erat dignus propter puritatem. Unde canit Ecclesia, quod speciali praerogativa castitatis ampliori dilectione fecerat eum esse dignum. Virgo enim est electus a Domino atque inter ceteros magis dilectus. Et haec dicit Beda. Ex quo habemus documentum, quod si amplius volumus a Christo diligi, castitati insistamus, quia ut scribitur Sap. VI.: Incorruptio facit esse proximum Deo.7 Et Proverb. XIII.: Qui diligit cordis munditiam propter gratiam labiorum suorum, habebit amicum regem.8
Secunda ratione acceleratae servitutis, quia in florida aetate iuventutis servire coepit Christo ipsumque secutus est perfectissime. Sicut enim primi fructus gratiosiores sunt hominibus, sic servitiorum fructus a prima aetate grati sunt Deo. Thren. III.: Bonum est viro, cum portaverit iugum Domini ab adolescentia sua.9 Nam legimus, quod Christus parvulos amplexabatur et eis manus imponens benedicat Mar. X.,10 et hoc in signum magni amoris. Nusquam autem legitur, quod talia signa umquam ostenderit alicui seni, sed sufficiat senibus, quod non proiciuntur a Christo, si tamen convertantur, nec dereliquuntur. Unde Ps.: Ne proicias me in tempore senectutis, cum defecerit virtus mea, ne derelinquas me, Domine!11 Unde, o homo, si vis a Christo amplius diligi, tempestive incipe sibi deservire!
Tertia ratione maximae charitatis, quia tam ardenter dilexit Christum, ut et patrem et matrem et sponsam et omnia, quae habuit, dimiserit pro ipso, unde et a Christo ipse multum est dilectus. Proverb. VIII.: Ego diligentes me diligo.12 Si vis ergo amari a Christo, ama Christum! Nam quia diligentes se diligit, ergo magis et maxime diligentes magis et maxime diligit per maximam topicam: sicut simpliciter ad simpliciter, sic magis ad magis et maximum ad maximum. Sed diceres: Quomodo ego possum Christum diligere, nisi ipse dederit et prior dilexerit? Respondetur, quod dilectio nostra non potest esse causa praecedens, quia nos diligat, ideo I. Ioh. IV.: Carissimi, diligamus Deum, quoiam ipse prior dilexit nos.13 Sed ex consequenti possumus plus vel magis mereri, ut plus diligamur, et hoc per exercitium virtutum. Nam Augustinus dicit, quod charitas meretur augeri, ut aucia(?) mereatur perfici. Ad id Seneca: Monstrabo - ait - tibi amatorium sine medicamento, sine herba, sine ullius veneficii carmine. Si vis amari, ama! Sic fecit Iohannes, ergo etc. O ita carissimi, cum audimus Iohannem sic mundum, sic adolescentem, sic in Christi charitate ferventem et Christum sequentem, inducimur, ut et nos munditiam amplectamur, sequamur citius Christum, quam possumus! Quid dormimus, quid sumus inertes et tepidi? Curramus et nos post Christum per veram poenitentiam, ut diligamur a Christo! O Deus aeterne, quam miseri et infideles sumus, si a tuo amore excludamur! Quam beati erimus, si sic vivimus, ut tuo amore, bone Iesu, perfruamur! (D)
Secunda quaestio de praeeminentia. Utrum veraciter Christus magis dilexit Iohannem, quam Petrum vel alios discipulos? Et arguit Bonaventura super III. dist. XXXII. q. ultima ar. ultimo pro et contra. Nam primo videtur, quod magis dilexerit Iohannem, quia in evangelio locis in pluribus dicitur, quod ipse est discipulus, quem diligebat Iesus.14 Et hoc etiam testatur Beda et canit Ecclesia, quod Iohannes privilegio amoris praecipue ceteris altius a Domino meruit honorari. Item Augustinus in Glossa super ul. c. Iohannis dixit, quod Iohannes magis amabatur a Christo, quamvis Petrus magis amabat Christum. Sed contra Ioh. ul. dixit Dominus Petro: Diligis me plus his?,15 ubi Glossa dicit, quod hoc non quaereret, nisi sciret, quod plus eum amaret. Sed Deus magis diligit eos, qui magis se diligunt, iuxta illa Prover. VIII.: Ego diligentes me diligo,16 ergo sequitur, quod magis dilexit Petrum, nam et ipsum totiae Ecclesiae praefecit. Responsio secundum Bonaventuram, ubi supra, aliosque doctores, quod plures modi dicendi satis congrui hic assignantur, sed nos accipiamus tres modos.
Primus est secundum Augustinum super Iohannem, quod scilicet dilectio est quaedam in signo exteriori, quaedam in affectu interiori. Primo modo magis dilexisse videtur Christus Iohannem, quia maioris familiaritatis signa ei exhibuit. Nam et super pectus Christi recubuit et ei proditorem singulariter Christus manifestavit, ac matri ipsum in filium commendavit et in fratrem sibi adoptavit. Sed secundo modo magis dilexit Petrum ferventiorem charitatem ipsi dando et sic diligebat Petrus fortius quantum ad effectum gratiae interioris adeo, ut offerret se et carceri et morti pro Christo dicens: tecum paratus sum in mortem ire,17 et hoc vero animo dixit, sed postea timore superatus non perfecit. Dilexit autem Christus utrumque et alios discipulos aequaliter ex parte sui, quoad cordialem amorem.
Secundus modus dicendi est secundum Bernardum, quod Petrus dilexit ferventius et diligebatur fortius. Iohannes vero dilexit dulcius et diligebatur familiarius. Nam ut idem Bernardus ait: Deus est tripliciter diligendus, scilicet fortiter, dulciter et sapienter. Petrus dilexit fortiter mori paratus, unde et crucem pro Christo sustinuit. Iohannes autem dilexit dulciter, quia eius dulcem familiaritatem habuit, unde et in sinu dilecti recubuit. Utrumque vero et omnes discipuli dilexerunt Christum sapienter, quia ab eius amore separari noluerunt.
Tertium modum accipio secundum Hugonem de sancto Victore, quod duobus - inquit - modis charitas perfecta dicitur. Constantia, quando fortis est ad adversa omnia toleranda, et devotione, quando plene succensa est ad ea, quae recta sunt appetenda. Constantia fuit in Petro, ardor devotionis in Iohanne. Et sic secundum diversas vias, ut in rationibus praescriptis patet isti se excedebant. (E)
Tertia quaestio de differentia, quia differenter Christus hos dilexit, cum Iohanni matrem commendavit, Petro autem Ecclesiam. Quaeritur ergo: Cur Christus totius Ecclesiae principatum noluit Iohanni committere, cum esset virtuosissimus et sanctissimus ac praedilectus adeo, ut esset dignus matri Christi in filium commendari? Respondetur secundum Fransiscum de Mayronis in sermone, quod noluit hoc quadruplici ratione.
Primo, quia habuit impedimentum aetatis, cum esset adolescens. Nam tales etiam, si sint perfecti, non sunt assumendi ad praelationem ecclesiasticam. Unde et Christus omni virtute et sapientia plenissimus noluit ante annum XXX praedicare vel discipulos aggregare, sed erat subditus perentibus Lu. II. et III.18 Erat Iesus incipiens quasi annorum XXX. Hinc Ecclesia statuit, ut nullus in episcopum eligatur, nisi qui iam tricesimum aetatis annum exegerit extra de electione et electi potestate "Cum in cunctis".
Secundo, quia Iohannes habuit ad Christum nimiam coniunctionem consanguinitatis, ne scilicet sumeretur in exemplum, quod in Ecclesia succederent consanguinei, vel quod ratione consanguinitatis ecclesiastica beneficia conferrentur. Hoc enim est vetatum et illicitum VIII. q. I. "Moyses" et extra de praebendis et dignitatibus c. I.
Tertio, quia Iohannes fuit sufficienter beneficiatus in commendatione matris. Quo docemur, quod sufficienter beneficiatis in Ecclesia non sunt plura beneficia conferenda, extra de praebendis "De multa". Sed heu modo, vae ab scandalis etc.
Quarto, quia Iohannes erat elevatus ad gratiam seraphicae contemplationis. Cura autem pastoralis habet distrahere animum ad inferiora, quo docemur, quod viri excellentis contemplationis, ut religiosi, non debent assumi ad pastoratum, ne impediantur contemplatione, sicut nec seraphici spiritus mittuntur ad exteriora. O ergo divina sapientia, lauderis in omnibus, quae optime tua dispensas dona! Iohanni commendavit matrem, Petro Ecclesiam. De hoc Petrus Damianus dicit sic: Petro commissa est Ecclesia, mater Christianorum. Iohanni vero commissa est custodia matris Christi. Petro commissum est regnum caelorum, in quo habitat societas sanctorum. Iohanni commissum est caelum, in quo habitavit tota divinitas. Petrus factus est Ecclesiae fundamentum, Iohannes construxit Ecclesiae aedificium. Petrus maiora fecit miracula, Iohannes altiora protulit mysteria. Haec ille. O bone Iesu, benedicaris in sanctis etc.! (F)
Circa secundum mysterium de fruitione divina et secretorum caelestium revelatione, quibus Iohannis mens pascebatur, sit pro conclusione illud Isidori de obitu sanctorum dictum, quod beatus Iohannes fluenta evangelii de ipso sacro dominici pectoris fonte potavit. Hoc pro grandi miraculo et privilegio declaratur secundum Fransiscum de Mayronis ex pluribus concurrentibus miraculis. Primum miraculum, quod Christus in illa coena ultima voluit Iohannem reclinari super pectus suum et ei soporem immisit, quo ab exterioribus sensibus abstractus ad caelestes instructiones melius foret dispositus. Sicut Deus fecerat Adae in Paradiso soporem immitens, et secreta caelestia ac futura eidem sic revelans Gen. II.,19 sic Iohanni sopito fuerunt evangelii secreta caelestia tunc revelata, ut cerneret, quod alios postea doceret secundum Gregorium et Isidorum ubi supra. Ideo I. cano.(?) I. dist.: Quod fuit ab initio, quod audivimus et perspeximus oculis nostris de Verbo vitae, annuntiamus vobis.20
Secundum miraculum, quod omnia illa idola vel simulacra sibi ostensa sic fuerunt in eo suspensa et ligata, ut recordari de eis non posset usque ad adventum Spiritus Sancti. Sicut videmus, quod dona spiritualia gratiae et virtutum ac sapientiae infusae in parvulis baptizatis ligata sunt usque ad praefinitum tempus a Deo. Nam nisi in Iohanne illa fuissent ligata, non exorbitasset a fide resurrectionis Dominicae, cum sola mater Domini creditur in fide stetisse.
Tertium miraculum, quod omnia illa representativa fuerunt postea in adventu Spiritus Sancti relaxata et referata, ut libere uteretur ad recordandum, quod viderat, unde et Augustinus dicit: Tam alte postea intonuit de verbo Dei, quod si altius aliquantulum intonuisset, totus mundus capere non potuisset. (G)
Hic quaeritur, utrum beatus Iohannes viderit aliquando in hac mortali vita divinam essentiam ex Dei gratia. Respondet Fransiscus de Mayronis, quod sic. Et hoc adstruit pluribus rationibus:
- Primo ex sui scripti argumentatione
- Secundo ex divini Verbi revelatione
- Tertio ex aliorum sanctorum comparatione.
Primo ex dicti sui argumentatione, quia in prima sua canonica c. I. dicit, quod veritatem fidei, quam vidit et oculis perspexit, ipse annuntiat nobis,21 sed articulos fidei pertinentes ad divinitatem impossibile est vidisse, quin ipsa deitas fuerit visa, quae est obiectum in illis, ergo etc. Item evangelii I. ca. dicit: Verbum caro factum est et habitavit in nobis, et vidimus gloriam eius, gloriam quasi Unigeniti a Patre.22 Sed quia amictus beatificus non potest videri vel cognosci, nisi cognoscatur eius obiectum, ergo etc. Unde super illa verba Augustinus dicit, quod super omnem naturam et conservorum claritatem evangelista mentem erigens ad ipsum verticem bonorum nos perduxit, cum ait: vidimus gloriam eius, gloriam quasi Unigeniti naturalis a Patre.
Secundo probatur ex divini Verbi revelatione, quia mysterium aeternae generationis ipsius Verbi et incarnatonis fuit in essentia perfecte revelatum Iohanni. De hoc autem Dionysius dicit li. De divinis nominibus c. III. sic: Compositio Iesu est ignota omni menti et arcana omni rationi et ineffabilis etiam supremo seraph, primo et dignissimo angelorum. Unde supposito, quod Iohannes viderit illam Verbi unionem et communiter conceditur - inquit Fransiscus. Sequitur, quod viderit terminum istius unionis, quae est proprietas Verbi. Et visa hac proprietate necessario vidit divinam essentiam, ad quam ista proprietas relativa terminatur, quia impossibile est relationem cognosci, nisi actualiter terminis praecognitis tamquam extremis.
Tertio probatur ex aliorum comparatione. Cum enim beatus Augustinus concedat li. super Genesim ad litteram XII. de Moyse et Paulo, quod viderint divinam essentiam facie ad faciem, non per speculum in aenigmate, non per visionem corporalem, sicut in monte Sinai visus est Deus, nec per spiritualem vel imaginariam, sicut vidit Isa. ca. VI. sedentem super solium excelsum et seraphin stantes subter illud dicentes: Sanctus, sanctus, sanctus Dominus etc.23 Hoc modo etiam vidit Iohannes in Apocalypso,24 ut dicit Lyra. Sed ut ibidem Augustinus dicit: Moyses et Paulus viderunt in raptu divinam essentiam secundum speculum, quantum humana mens potest per Dei gratiam. Sed quoniam non est maior ratio de illis, quam de Iohanne, cur illi fuerunt assumpti ad visionem divinae essentiae in suo raptu magis, quam Iohannes in suo raptu obdormitionis, cum singulae istae revelationes factae sint ad nostram utilitatem et eruditionem? Sublimiora autem documenta habemus a Iohanne, quam a Moyse vel Paulo. Eo quod in tota Sacra Scriptura non sunt ita sublimia documenta, sicut continentur Ioh. I. Unde Chrysostomus: Illitteratus - inquit - et indoctus Iohannes de caelestibus philosophando tam excelsa dogmata coepit referre, quae nullus usquam hominum didicit. Haec ille. Si nimirum ergo Iohannem comparabimus Moysi, quis horum sit praecellentior, audi Petrum Damianum dicentem sic: (H)
Iohannes - inquit - Moysi potior invenitur. Moyses enim minister erat legis, Iohannes vero praedicator gratiae. Moyses petiit videre faciem Domini, Iohannes vero Deum incarnatum non solum vidit et audivit, sed et manibus contrectavit. Moyses tabernaculo praeerat, Iohannes melioris tabernaculi custos factus matris, scilicet Virginis, minister exstitit. Per Moysen datum est manna Israelitico populo, Iohannes autem multo gloriosius habet manna etiam in sepulcro. Haec ille. Item si prophetis Iohannem comparemus et aliis etiam apostolis et quibusvis sanctis, utrum Iohannes magis illustratus fuerit mente, audi eundem, scilicet Petrum Damianum dicentem sic: Iohannes piscator illustratae mentis radio praecellit prophetas, supergreditur patriarchas, apostolos superat, postremo totius humanitatis transcendit ingenia. Haec ille. Item si Petro, quis horum altius contemplatus est divinitatem, audi Origenem dicentem: Iohannes deiformior intellectu fuit magis, quam Petrus apostolus. Petrus enim Christum Deum hominem factum recognovit dicens: Tu es Christus, filius Dei vivi, qui in hunc mundum venisti. Iohannes vero Christum Dominum de Deo Patre genitum et incarnatum intellexit. Item si Paulo comparemus, quis horum maiorem gratiam accepit, audi eundem Origenem dicentem sic: O beate Paule, raptus es (ut tuipse afferis) in tertium caelum! O vas electionis et doctor gentium, audisti verba, quae non licet homini loqui! Iohannes autem intimus veritatis inspector ultra omne caelum caelorum, hoc est in causam omnium ascendens audivit unum verbum, per quod facta sunt omnia. Et licuit ei illud verbum loqui, quantum potest hominibus praedicari. Haec ille. O itaque beate Iohannes, o sanctissime hominum per istam maximam gratiam a Deo tibi collatam, rogamus te, impetra nobis miseris gratiam a tuo dilecto Iesu, ut digni habeamur eius visione divinitatis post hanc vitam in caelo! (I)
Circa tertium de celeberrimo honore Iohannis accipiamus pro conclusione illud, quod canit Ecclesia, scilicet: Valde honorandus est beatus Iohannes, qui supra pectus Domini in coena recubuit!" Et ratio, quia ipse exstitit permaximae sanctitatis et virtuositatis ac gratiae plenus. Honor autem est praemium virtutis, ut dicitur IV. Ethicorum, ergo etc. Unde propter eius sanctitatem multipliciter Iohannes est honoratus in tota quoque Ecclesia honorandus. Primo quidem honoratus est ab angelis, quia ut scribitur Apoc. XIX., cum cecidisset Iohannes ad pedes angeli, qui sibi visiones ostendebat, ut ipsum adoraret, et ille prohibuit dicens: Vide, ne feceris, conservus enim tuus sum!,25 quasi dicens: Honor talis debet exhiberi a minori illi, qui maior est et non econverso, sed ego non sum maior te, immo exquo Christus carnem humanam assumpsit, et te in fratrem adoptavit, ego tamquam servus debet te honorare. Secundo honoratus est a sanctis et beatis, quia omnes ad eius transitum cum Christo advenerunt. Tertio honoratus est a matre Domini et Christo Iesu, Dei Filio speciali privilegio amoris in vita, in morte et post mortem. Nam in vita Christus ei maximum honorem fecit, cum iuxta se sedentem super pectus reclinari voluit, et cum ipsum in fratrem adoptavit et matri suae in filium commendavit. Et creditur, quod quotiens Beata Virgo ipsum vidit extunc, semper de filio suo, Iesu et eius in cruce facta recommendatione recordata, ipsum Iohannem honoravit tamquam alterum Iesum vel filium. Item in morte et post mortem honoravit prae aliis, quia ad alios in hora mortis angelos mittit, ad Iohannem autem personaliter venit et ad gloriam suam introduxit - ut dicit Petrus Damianus. Sic eum - inquit - volo manere, donec veniam. Ipse per memetipsum veniam et egredientem in gloriam meam suscipiam. Haec ille. Quarto honoratur eius evangelium prae ceteris, quia ut Ludolphus li. de vita Christi dicit: Laudabilis - inquit - consuetudo est, quod in fine missarum evangelium Iohannis legitur: in principio erat Verbum, et dum dicitur: verbum caro factum est, genua flectuntur. De cuius efficacia narrat exemplum, quod in Aquitania erant duo daemoniaci, ambo mendici, et unus alteri invidens, quod plus daretur illi, clam uni sacerdoti dixit: "Si legeres evangelium illud: in principio erat etc. in aure socii mei - me tamen non audiente - pro certo fugabitur daemon." Sacerdos intelligens versutiam daemonis alte legit, et cum diceret: verbum caro factum est etc., ambo daemones fugerunt. Plura ad idem narrantur ibidem exempla, quod scilicet daemones per hoc evangelium pelluntur. Sed praeterea dicitur, quod hoc evangelium valet contra pericula fulminis. Narratur enim, quod quidam simul itinerantes, dum audissent missam, et unus eorum exspectasset audiendo post missae finem dictum evangelium, intactus permansit. Alter autem simul transiens cum eodem, qui non exspectaverat hoc evangelium, in ipsa via fulgurante fulmine percussus fuit hac de causa, ut putatur, et fulciri potest per dictum Helmandi, ut patet sermone I. de hoc eodem sancto Iohanne circa hanc litteram I in fine ante K. Rogemus ergo Dominum etc.!
1 Ct 2,16
2 Sir 13,19
3 Ps 10,6
4 Sir 14,5
5 Cf. Sir 6,8
6 I Ioh 2,17
7 Sap 6,20
8 Prv 22,11
9 Lam 3,27
10 Cf. Mc 10,13-16
11 Ps 70,9
12 Prv 8,17
13 Cf. I Ioh 4,7; I Ioh 4,10
14 Cf. Ioh 21,7
15 Ioh 21,15
16 Prv 8,17
17 Lc 22,33
18 Cf. Lc 2,51; Lc 3,23
19 Gn 2,21
20 Cf. I Ioh 1,1-2
21 Cf. I Ioh 1,1-2
22 Ioh 1,14
23 Cf. Is 6,1-3
24 Cf. Apc 1,12-16
25 Cf. Apc 19,10