[Pelbartus: Pomerium de tempore, Pars hiemalis
Sermo XXIX.]Dominica eadem
Sermo IV, scilicet de primi hominis temptatione et lapsu ac veniae dilatione
Voca operarios et redde illis mercedem suam! [1] Matt. XX. et in evangelio hodierno (A)
Carissimi! Dominus noster Iesus Christus volens nos instruere, quomodo habeamus pervenire ad caelestem patriam ex huius mundi exilio in quo propter peccatum primorum parentum positi sumus, edocet in parabola hodierni evangelii, ut scilicet laboremus in vinea Domini. Hoc est in opere salutis nimirum hoc docet Christus non solum verbo, sed exemplo in seipso, quia post multos labores et passiones pervenit Christus ad gloriam resurrectionis propterea dicit per Ps.: Pauper sum ego et in laboribus[2] etc. Edocet etiam praesenti exilio, ubi teste Iob V.: Homo nascitur ad laborandum, sicut avis ad volandum[3] et sic post laborem huius vitae miserae habet pervenire ad patriam. Licet autem ex peccato parentum nostrorum demeruimus, ut in huius vitae miseriis subiiciamus laboribus penalibus. Tamen ut Augustinus De civitate Dei dicit: ineffabili Dei misericordia. Poena vitiorum fit iusti meritum ad caeleste praemium. Ideo ut sciamus et per praemia alliciamur ad operandum evangelium hoc dicit: Voca operarios et redde illis mercedem![4] Ex quo itaque Ecclesia hodie recolit, quomodo Adam a diabolo temptatus in Paradiso cecidit in peccatum et sic eiectus est de Paradiso in hanc vallem miseriae, in qua constitutum est laborare tam pro corporis sustentatione, quam pro animae salute aeterna, scilicet in operae poenitentiae. Ideo de ipsa primi hominis temptatione hic agentes notemus tria mysteria.
· Primum de temptationis permissione.
· Secundum de lapsus hominis occasione.
· Tertium de veniae vel remissionis dilatione.
Circa primum de temptationis primae permissione tres quaestiones occurrunt pertractandae. Prima quaestio, quid movit diabolum ad hominem temptandum. Secunda quaestio, cur Deus permisit temptari hominem primum, quem praescivit casurum. Tertia quaestio, utrum singuli filii hominum in Paradiso debuissent sicut et primi parentes temptari per diabolum. (B)
Ad primum quaesitum, quo quaeritur, quid movit diabolum ad temptandum hominem primum Scriptura. Sap. II. dicit, quod invidia diaboli mors intravit in orbem terrarum.[5] Ex quo patet, quod invidia diabolum movit ad temptandum hominem. Unde Gregorius liber Moralium dicit: In Paradiso diabolus invidens homini superbiae vulnus inflixit. Sed contra hoc posset obiici, quia ut Gregorius super illud Iob. „Parvulum occidit invidia” dicit, quod omnis invidia est respectu paris vel superioris saltem secundum reputationem et sic non est invidia respectu inferioris. Sed diabolus non reputabat hominem esse superiorem sibi, sed potius inferiorem secundum naturam, quomodo ergo invidit ei. Ad quod Bonaventura super II. dist. XXI. q. et ar. I. dicit, quod hominem reputabat diabolus se superiorem esse in hoc, quod homo poterat pervenire ad caelestem gloriam ad quam non poterat diabolus ascendere. Sed adhuc difficultas est, quia invidia semper est respectu boni, quod amatur et desideratur vel aliquo modo adquiri potest. Exemplum: rusticus, qui non cupit esse rex et scit, quod hoc est sibi impossibile, non invidet baroni electo in regem, sed filius regis vel alter baro, qui sperat et cupit fieri rex, invidet alteri, scilicet electo. Et sic patet, quod nullus invidet alicui de aliquo, nisi cum illud amat et cupit ac putat posse adquirere. Sed diabolus non cupiebat amicitiam Dei vel superna patriam et sciebat, quod non poterat pervenire ad eam. Mirum ergo videtur, quomodo diabolus invidebat homini. (C)
Ad haec secundum eundem Bonaventuram, ubi supra notandum est, quod sicut Augustinus dicit his duobus peccatis, scilicet superbia et invidia, qui prius erat Lucifer, factus est diabolus, quae duo sunt quasi inseparabilia ita, quod unum comitatur ad alterum. Unde idem Augustinus liber De virginitate dicit: Ex superbia invidia oritur et numquam est talis mater sine prole et comite. Homo enim superbus omnibus invidet, ut dicit Glossa super Iob V.: Primo superioribus invidet, quod non aequatur eis. Secundo paribus invidet, quia aequantur sibi. Tertio quoque inferioribus invidet, ne aequantur sibi. Haec Glossa. Mens ergo diaboli ab his vitiis, scilicet superbia et invidia maxime possessa videns hominem esse in tali statu, quod posset cadere in peccatum et sic diabolo subiici et sic ex superbia, qua appetit excellentiam singulariter possidere motus est, ut hominem subiiceret sibi et suo dominio per peccatum. Item videns etiam hominem, quod poterat ascendere ad supernam felicitatem, ex qua ipse diabolus ceciderat invidet ei. Et sic ex invidia motus est, ut ipsum a superna felicitate impediret, sic ergo superbia fuit sicut primum movens vel motivum invidia vero sicut movens proximum et immediatum. Ideoque Scriptura Sacra dicit diabolum ex invidia motum. Licet autem sciret se non posse pervenire ad beatitudinem nec desideraret eam diabolus tamen ex odio boni alieni, quo etiam invidia solet provenire, scilicet impedire voluit hominem a gloria.[6] Haec secundum Bonaventuram. (D)
Exemplum hoc occurrit de narranda parabola, scilicet quod in quadam civitate erant tres cives. Unus fuit miro modo superbus, alter maxime avarus, tertius summe invidus. Quos res sapiens audiens fecit ad se vocari illos et dixit: petite quidquid vultis et promitto dare prius petenti, quod petit, ita quod qui posterius petiverit, duplum dabo, scilicet illi quam primo, et tertio similiter duplum quam secundo. Altercatione facta superbus nolens prius petere, ne isti plura accipientes honorabiliores reputarentur allegavit, quod postremo omnium deberet petere, ne honore pompae pristinae minoratus videretur et ei rex annuit, ut postremus esset pro honore habendo maiori. Avarus avaritia motus allegavit se pluribus possidendis inhiare, cui rex concessit esse secundum in petendo. Invidus ergo victus invidentia alieni boni petivit sibi erui unum oculum, ut illi secundo petenti eruerentur duo, et tertio erutis oculis abscinderentur manus, ut sic fieret regis promissum in proportione duplorum praedictorum. Sic fecit diabolus motus ex odio boni alicui, scilicet hominis, ut dictum est. Sic etiam facit nunc spiritualiter multis, scilicet invidis avaris et superbis. Nam invidus caecatur uno oculo, quia non vult videre videlicet felicitatem alienam ne doleat, sed malum illius videt, ut gaudeat. Item avarus duobus oculis caecatur a diabolo Dei iudicio, quia scilicet non videt aeterna bona, quae perdit pro temporalibus nec ipsa temporalia bene videt, quod perduntur in morte et habent laqueum diaboli I. Thim. VI.: Qui volunt divites fieri incidunt in laqueum diaboli. [7] Denique superbus homo his etiam modis caecatur, insuper manus amittit, quia multa opera facta ex pompa mundi et gloria vana perdit eo, quod mercedem ex illis non accipit. O ergo homo, cave tibi ab invidia, avaritia, superbia et omni peccato! Alioquando sicut patrem tuum Adam et matrem tuam Evam, sic et te occidet diabolus morte Gehennae nisi paenitueris. (E)
Secunda quaestio declaranda est, cur Deus permisit a diabolo temptari hominem primum, quem utique praescivit esse casurum. Ratio quaestionis huius est. Quia pius pater numquam permitteret filium suum aggredi bellum, in quo sciret ipsum ab hoste vincendum et occidendum. Et similiter bonus pastor non permittit ovem a lupo morderi et rapi dum videt lupum advenire et ipsum potest arcere etc. Sed Deus noverat Adam illa temptatione a diabolo vincendum et occidendum ac mordendum tamquam a lupo. Mirum est ergo, quod permisit hominem temptari. Ad haec respondetur secundum Bonaventuram super II. dist. XXIII. et concorditer Richardum, quod quamvis Deus sit piissimus pater et pastor optimus, tamen cum hoc est iudex iustus ideoque sic decebat erga hominem pietatem paternam et custodiam exhibere, ut tamen non obmitteretur officium potestatis iudiciariae. Unde Deus ex pietate summa fecit circa hominem, quidquid debuit dando ei adiutorium sufficiens, ut vinceret adversarium adeo, quod licet diabolus esset multo potentior homine et fortior. Iuxta illud Iob XLI.: Non est potestas, quae comparetur ei.[8] Tamen Dei adiutorio assistente homini facilius erat vincere diabolum, quam diabolo vincere hominem. Homo enim non poterat vinci, nisi volens. Ideoque ista pugna erat ordinata ad victoriam non diaboli, sed hominis et ad eius bonum. Debebat ergo Deus permittere secundum ordinem divinae iustitiae propter bonum hominis, ut temptaretur et hoc pluribus rationibus.
· Prima ratio divinae legis.
· Secunda ratio virtutis.
· Tertia ratio boni consequentis.
· Quarta ratio rectitudinis. (F)
Prima ratio divinae legis, scilicet institutae libertatis, quia omnis princeps debet permittere observari legem communem et iustam, quam instituit, patet per regulam legis. Sed quia Deus a prima conditione constituit tam hominem, quam diabolum in lege libertatis arbitrii, ut patet Ecci. XV. Ergo debuit utrumque permittere uti suo libero arbitrio. Unde Augustinus De civitate Dei libro VII. c. III. dicit: Sic res, quas condidit Deus administrat, ut eas agere proprios motus sinat. Haec ille. Ergo Deus non debuit impedire diabolum temptare volentem et hominem consentire peccato ex arbitrio volentem. Secunda ratio virtutis, scilicet laudabilis. Nam Augustinus et Magister in littera dicit: Non esset laudabile bene vivere, nisi esset, qui male vivere suaderet, ergo permitti debuit temptari, scilicet ut gloriosior foret virtus et triumphus, si vicisset. Tertia ratio boni consequentis, scilicet ut sic Dei misericordia appareret in sublevando et iustitia in malos puniendo atque sapientia per Christum redimendo patuit sermone praecedenti. (P)
Quarta ratio rectitudinis, quia recto iudicio rationis nemo dignus est coronari, nisi legitime certaverit[9] teste apostolo II. Thimo. II. Ideo decuit, ut Deus hominem tamquam suum militem in campo certaminis prius probaret, quam ipsum in gloria exaltaret. Et hoc omnia secundum Bonaventuram et Richardum ubi supra. Et exemplum huius habemus in angelis, quorum nullum Deus sine praevia temptationis victoria confirmavit in gloria. Nam omnes angeli sunt temptati per luciferum iuxta illud Apoc. XII.: Factum est proelium magnum in caelo[10], scilicet per voluntatem contrariam et qui consenserunt lucifero perierunt, qui autem vicerunt temptationem glorificati sunt. Quanto magis debuit homo temptari, ut si vicisset coronari mereretur. Nam et Christus temptari voluit, ut vincere nos doceret. (G)
Tertia ergo quaestio occurrit utrum singuli filii hominum in Paradiso nati debuissent sicut et ipsi primi parentes temptari per diabolum, ut videlicet suo modo per victoriam haberent pervenire ad coronam. Ad hoc aliqui putaverunt, quod non quia Anselmus Cur Deus homo liber I. c. XVIII. dicit, quod si primi parentes sic vixissent, ut primo temptati non peccassent, ita confirmati fuissent cum omni progenie sua, ut ultra peccare non possent. Haec ille. Sed communius doctores et praecipue Scotus super II. dist. XX. q. I. dicit, quod Anselmus illud dicit opinando et pro eo, quia mirabiliter fuissent filii adiuti ne peccassent. Tum propter originalem iustitiam, tum propter sollicitam curam et doctrinam parentum. Proinde ad quaestionem idem Scotus respondens dicit, quod licet ipse Adam si vicisset primam hanc temptationem mox quidem a Deo fuisset confirmatus in iustitia, ut peccare non posset de cetero. Tamen filii eius geniti non statim in nativitate fuissent confirmati in iustitia, sed quilibet filiorum eius peccare potuisset usque ad confirmationem unde debuisset quilibet filiorum primam temptationem vincere, ut confirmationem mereretur. Et sicut primus pater si primae temptationi restituisset, fuisset confirmatus in illa iustitia originali. Ita et ipsi filii singuli postquam primam temptationem vicissent, sic fuissent confirmati, quod numquam peccassent. Haec Scotus. Et plura ibidem, quae pertranseo causam brevitatis. O ergo peccator, qui nulli peccato vis resistere, quomodo salvaberis! O misera anima disce vitia vincere! Age poenitentiam, ut coroneris! (H)
Circa secundum de occasio ne lapsus hominis quaestio occurrit, quae fuit occasio labendi primis parentibus in casum peccati, hoc enim scire nobis utile est, ut sciamus praecavere ne consimiliter cadamus. Ad quod respondetur secundum Franciscum de Mayronis in sermone et concorditer doctores, quod quattuor fuerunt, quae primos parentes cadere fecerunt, quae etiam nobis persaepe sunt maximae occasiones cadendi.
· Primum est nimia de Dei misericordia praesumptio.
· Secundum est tumida cordis elatio.
· Tertium est otiosa divagatio.
· Quartum est incauta sensuum laxatio.
Primum ergo quod cadendi occasionem praebuit primis parentibus et saepe praebet hominibus est nimia praesumptio de Dei misericordia, quia ut Magister in II. dist. XXII. dicit: Adam de poenitentia et misericordia Dei cogitavit. Inexpertus enim divinae severitatis in eo falli potuit, ut veniale crederet esse commissum, quod peremptorium erat. Haec ibi. O quam mlci et nunc praesumentes de Dei misericordia et venia secure peccant. Contra quos Bernardus dicit: est infidelis, quaedam fiducia solius utique maledictionis capax, qua in spe veniae peccamus. Haec Bernardus. Secundum est, quod huiusmodi occasionem cadendi praebuit, scilicet elatio cordis. Unde Augustinus super Gen. et allegatur a Magistro in II. dist. XXII. dicit: Non est putandum, quod homo deiiceretur nisi praecessisset in eo quaedam elatio comprimenda, ut per humilitatem peccati sciret, quam falso de se praesumpserit et quod non bene se habet natura, si a faciente recesserit. Haec ille. Et infra Magister dicit, quod non est intelligendum sic, quod ante temptationem praecessisset elatio comprimenda. Sed ante opus peccati ita, quod primo diabolus temptando dixit. Eritis sicut dii scientes bonum et malum. Quo audito statim menti mulieris subrepsit elatio quaedam et amor propriae potestatis, qua credidit et voluit habere similitudinem Dei, sed hoc Adam non credidit esse verum quod diabolus suggerebat. Tamen menti Adae ilico post temptationem elatio surrepsit ex qua voluit lignum vetitum experiri, cum mulierem non videret mortuam illa esca percepta. Haec secundum Magistrum. Et nunc heu elatio multis hominibus est causa peccati, quia ut Gregorius XXXI. Moralium dicit: Regina vitiorum superbia est, quae hominem devictum ad septem vitia capitalia pertrahit. Tertium est otiosa divagatio, quia secundum Franciscum de Mayronis: Eva in Paradiso otiosa divagabatur a viro quando primum diabolus temptator agressus est. Unde Magister in II. dist. XXI. dicit: Temptatio hoc modo facta est, stans coram femina hostis superbus sub interrogatione causa aggreditur. Cur - inquit – praecepit vobis Deus, ut non comederetis de omni ligno Paradisi. Cui respondit mulier: De fructu lignorum vescimur, quae sunt in Paradiso, de fructu vero ligno, quod est in medio Paradisi praecepit, ne tangeremus ne forte moriamur. In quo verbo dedit locum temptandi cum, scilicet dubitative dixit. Ne forte moriamur cum Deus affirmative dixerat, quod morerentur. Unde mox diabolus negative dixit ad mulierem. Nequaquam moriemini etc. Haec Magister. Quibus colligitur, quod Eva non erat tunc, scilicet in principio temptationis cum viro, sed otiosa divagabatur. Et nunc otiositas hominibus est causa et mater omnium vitiorum, ut testatur Bernardus. Unde et Hieronymus Ad Rusticum dicit: Semper aliquid boni facito, ut te diabolus semper inveniat occupatum. (I)
Ad id exemplum habemus naturale in apibus, de quibus Ambrosius in Hexaemeron dicit, quod apiaster, qui est rex apum, manet in alveari et circumit singulas apes excitans eas ad labores. Hic circa se habet lictores, videlicet apes aculeos habentes, quae regis sunt custodes et inutiles ac otiosas punientes, ideo apes non sunt otiosae. Quaedam enim tractant quasi in bello campestri contra alias apes, scilicet extraneas[11], aliae invigilant circa victum, aliae futuros explorant imbres, aliae mel vel ceras de floribus sugunt, aliae cellulas rotundas vel quadratas argumentosas mira connexione componunt etc. Sic spiritualiter Christus rex tamquam apiaster, qui licet habet aculeos tamen eis non utitur ad vindicandum propter mansuetudinem. Nam Christus dissimulat peccatam hominum propter poenitentiam. Sap. XI. Ipse itaque in Ecclesia manens vult omnes nos excitare ad labores bonorum operum. Et habet circa se lictores, id est angelos ultores divinae iustitiae contra otiosos, qui nolunt vel pugnare contra diabolum in bello vitiorum, vel vigilare ad victum spiritualem, scilicet verbi Dei, aut expolare saltem imbres adversitatum per patientiam, aut cellulas sibi componere in caelo per opera bona. Unde sicut Deus Adam et Evam ex otio cadentes, ut dictum est angelis praecepit, ut eiicerent de Paradiso ita in iudicio homines otiosos per angelos eiicit ad Gehennam. Quartum est, quod praebuit occasionem cadendi huiusmodi incauta sensuum laxatio, quia Gen. III. scribitur: Vidit ergo mulier, quod bonum esset lignum ad vescendum et pulchrum oculis aspectuque delectabile et tulit de fructu eius et comedit, deditque viro suo,[12] scilicet cum aliqua persuasione comedendi, quam Scriptura intelligendam reliquit. Et forte cum eam mortuam esse cibo non videret vir, ut dicit Magister II. Sententiarum dist. XXII. et infra dicit, quod vir noluit eam contristari, sed uxori morem gerere voluit. Non quidem victus carnali concupiscentia, quam nondum senserat, sed amicabili quadam benevolentia, qua plerumque fit, ut offendatur amicus. Haec secundum Magistrum. Heu et nunc, quam multi sensus suos laxando in peccatam cadunt, scilicet visum ad mulierum aspectum, auditum ad colloquium, etc.[13] et sic mors intrat per fenestras nostras, id est per quinque sensus secundum Bernardum. (K)
Circa tertium de dilatione veniae vel remissionis quaeritur, quare primi parentes stati postquam ceciderunt veniam non promeruerunt. Respondetur secundum Franciscum de Mayronis in sermone et doctores videlicet, quod propter quattuor. Primo quia peccatum suum confiteri vere noluerunt, sed improbe excusaverunt, scilicet vir imponendo mulieri et mulier serpenti. Unde et nunc, qui non vult confiteri peccatam sua veniam non meretur, ut dicit Ambrosius De poenitentia dist. I. c. „Non potest”. Secundo quia veniam et misericordiam non postulaverunt. Non enim legitur in Scriptura, quod veniam petierint. Nam Chrysostomus super Mattheum dicit, quod non desideranti veniam et misericordiam praestare iniustum est. Ille autem non desiderat, qui in peccatis manet. Tertio quia poenitentiam facere distulerunt, quia non paenituerit usque ad mortem Abel, ut ferunt historiae. Haec Franciscus de Mayronis. Ex quibus patet, quod si humiliter peccatum confessi fuissent et veniam postulassent ac poenitentiam egissent Deus percepisset. Quarto quia tam gravi peccato ceciderunt, quod totum genum humanum peremerunt et sic Dei Filio Redemptore indiguerunt. Nam ut dicit Anselmus libro Cur Deus homo: tale ac tantum erat illud peccatum primorum parentum, quod non potuit satisfacere pro eo ulla pura creatura, nisi esset Deo unita. Et ratio secundum Franciscum de Mayronis, ubi supra praecipua est, quia nulla multitudo secundum iustitiam potest a captivitate iusta redimi, nisi detur pretium equivalens illi multitudini, sed toti multitudini generis humani per peccatum primorum parentum captivitate non potuit equivalens pretium creatura dare eo, quod omnis creatura etiam angelica finita est, sed humanum genus adeo est corruptum, quod si in infinitum multiplicarentur individua humana omnia essent corrupta. Ergo nulla creatura sed solus Deus infinitae bonitatis et meriti potuit pro toto genere humano pretium solvere equivalens. Et hoc fecit Christus, qui pro anima humana mortificata per peccatum dedit propriam animam Deo unitam in mortem et pro corpore ac sanguine humano corruptis dedit proprium corpus Deo unitum et sanguinem, quorum minima passio vel gutta praeponderat toti mundo, ut dicit Bernardus propter unionem ad Deum. Item insuper non suffecit Christi charitati, ut simpliciter se pro nobis morti daret, sed ex nimia charitate in pretium superabundantissimum pro cogitatione capitis Adae ad peccandum facta dedit caput proprium Christus spinarum conpunctioni multiplici. Pro extensione manus illius ipse extendit in cruce manus perforatas, pro aggressu ad lignum vetitum proprios pedes perforari dedit, pro cordis Adae prava concupiscentia cor vel latus vulnerari, pro rapina latrocinii Adae ipse Christus inter latrones suspendi et pro morte hominum, ut redimeret mori acerbissime voluit. O ergo Iesu bone pro illa charitate rogamus te, ut digneris nobis dare gratiam in praesenti et gloriam in futuro!