[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de tempore, Pars hiemalis
Sermo XII.]
Ego vox clamantis in deserto, dirigite viam Domini, Ioh. I.[1] et in evangelio hodierno. (A)
Carissimi his sacris diebus Ecclesia agit etiam de adventu Christi in mentem, et praecipue in hac dominica tertia, qua hunc adventum exorat in collecta dicens sic: Aurem tuam quaesumus, Domine, precibus nostris accomoda, et mentis nostrae tenebras gratia tuae visitationis illustra etc. Ideo ad hunc Christi adventum suscipiendum debemus conscientiam nostram his diebus praeparare, sicut hortatur Leo papa in sermone de adventu dicens: Sanctam et desiderabilem nativitatem Domini Salvatoris fratres dilectissimi devotione fidelissima suscepturi totis viribus nos debemus praeparare et omnes latebras animae nostrae diligenter aspicere, ne forte sit in nobis aliquod peccatum, quod conscientiam nostram confundat ac mordeat et oculos divinae maiestatis offendat. Haec ille. Proinde Ecclesia in evangelio canit, quomodo Iohannes a Iudaeis interrogatus respondit se esse vocem clamantis in deserto, ut dirigant viam Domini praeparando se ad Christum suscipiendum vera fide et caritate, ut et nos doceat his diebus conscientiam rectificare, quia scribitur I. Petr. III.: Salvos nos facit conscientiae bonae interrogatio in Deum,[2] hoc pro alio themate. Audite ergo, quid dicat Iohannes et eius exemplo quilibet praedicator et ego indignus hoc idem vobis dico: Ego vox clamantis in deserto, huius in mundi spinis, scilicet peccatorum obsito, dirigite viam Domini praeparando conscientiam. Unde ut hoc melius sciatis facere, de conscientia tria mysteria declarabimus in hoc sermone pro aedificatione.
· Primum de rectae conscientiae necessitate
· Secundum de ipsius conscientiae entitate
· Tertium de eius excellentiae praetiositate
Circa primum de necessitate conscientiae bonae considerandum est, quam summe necessaria sit conscientia bona ad salutem. Pro quo notandum est, secundum quod colligitur ex doctorum dictis, super omnia necessaria est homini ad salutem bona et munda conscientia quinque rationibus:
· Prima ratio bonae operationis
· Secunda ratio obligationis
· Tertia ratio accusationis
· Quarta ratio vindicationis
· Quinta ratio iudicationis
Prima ratio bonae operationis, quia Augustinus in sermone de muliere forti dicit: Bonum opus facit conscientia bona, quae si non est et mala pungit, amara sunt omnia. Haec ille. Ratio, quia sine caritate nil valent omnia, ut idem Augustinus dicit, et patet per Apostolum I. Corin. XIII.[3], sed conscientia bona est radix caritatis, iuxta illud I. Timo. I.: Finis praecepti est caritas,[4] scilicet quia omnia praecepta ordinantur finaliter ad diligendum Deum, ut patet in praeceptis primae tabulae, vel ad diligendum proximum in Deum vel propter Deum, utque in praecepti secundae tabulae. Sed haec caritas, ex qua radice habeat exurgere subdit idem Apostolus dicens: ex corde puro et conscientia bona et fide non ficta.[5] Sicut enim radice exsistente mala arbor fructus malos facit, sic conscientia mala exsistente opera sunt mala, unde Sececa libro de constantia sapientis: Totum vitiosum geritur, ubi conscientiae puritas non habetur, in qualitate enim desiderii potest mens honesta cognosci. Ad id secundum Bernardinum in epistola ad Senon. ponitur exemplum tale. Stultum est – inquit – thesaurum tuum, scilicet meritoriorum operum recondere in vase, unde resumere non valeas, cum volueris, hoc est in arca exsistente sine clave, sine sera et sine omni, quia inde tolli potest, vel in marsupio aut pera rupta vel lacerata, unde excidi et deperiri potest. Subdit idem Bernardinus. Vas sanum et integrum ad obseratum est bona conscientia, quidquid in eo reposuero, securus sum, quia non perdam, servabit vovi, defuncto restituet, haec Bernardinus. Secunda ratio obligationis, quia ut Augustinus dicit super Ro. XIV. et clarius XXVIII. q. I. Omnes § „ex his habetur”: Omne, quod contra conscientiam sit, aedificat ad gehennam, et ibidem Glossa super verbo ’conscientiam’ dicit, quod omne, quod fit contra conscientiam prohibitionis vel praecepti, nam si plus comedam, quam debea, quamvis contra conscientiam non pecco mortaliter, XXV. di. § „Criminis”. Et dicunt quidam contra conscientiam non erroneam, haec Glossa. Si enim quis erraret credendo, quod plus comedere sit peccatum mortale et nihilominus contra talem conscientiam faceret, peccaret mortaliter. Similiter si quis erroneam conscientiam haberet, quod secando ligna ad calefaciendum stubam in festo esset contra illud praeceptum Sabbata sacrifices, talis contra conscientiam faciens peccaret mortaliter secundum doctorem. (B)
Sed quare hoc modo conscientia obligat. Respondetur secundum Thomam in quodlibet, quia omnis actus humanus habet rationem boni vel mali secundum id, secundum quod voluntas in illud fertur, ut dicit Augustinus XV. q. I. § III.: Omne – inquit – peccatum adeo peccatum, inquantum voluntarium. Cum ergo fertur voluntas in aliquid contra conscientiam praecepti vel prohibitionis, fertur ut contra legem Dei, et immo obligat, ne contra conscientiam faciat. Ad id ponamus exempla. Primum in theologicis. Nam Adam parvum quid fecit, cum unicum pomum comedit, sed quia contra conscientiam praecepti mortaliter peccavit et punitus est. Secundum exemplum in ethicis, quia aspiciens mulierem vel mancipans tali conscientia intentionis, ut concupiscat, peccat. Mat. V.: Qui viderit mulierem ad concupiescendum eam, iam moechatus est etc.[6] Tertium in iconomicis de uxore ornante se mala intentione. Quartum in civilicis et iuridicis, ubi consuevit iudicari, quod malefici et homicidae occidantur secundum leges, si quis hoc faciat, iudicio iusto et conscientia sana non peccat, si autem conscientia mala faciat, scilicet zelo tantummodo vindictae, peccatum est. Tertia ratio accusationis, quia ut Robertus Holkot super librum Sapientum lec. CXCI. Dicit: Conscientia est accusatrix suae transgressionis, iuxta illud Roma. II.: Testimonium reddente illis conscientia ipsorum in die, cum iudicaverit Dominus.[7] Sicut enim latro vel fur accusat socium positus in equuleo, licet et ipse torqueatur, sic conscientia hominem. Unde Isidorus de summo bono libro II. ca. XXVI. dicit: Omnia fugere potest homo praeter cor suum. Non enim potest quisque a se recedere, ubicuique ierit conscientia reatus sui illum non derelinquet, sed in iudicio accusabit. Haec ille. Proinde Gregorius IX. libro Moralium dicit: Sicut et quidam in hora mortis timens et de hoc interrogatus ait: Sic vixi, ut accusatorem exterius non timerem, utinam sic vixissem, ut intra memtipsam conscientiam accusatricem non habere. Haec Gregorius. Ideoque carissimi valde timere debemus de offensione conscientiae, ne accusamur ab ea, nam ipsa accusante peribimus. Quarta ratio vindicationis, quia ut idem Robertus ubi supra dicit: Conscientia non solum accusatrix, sed etiam vindicatrix est transgressionis et fractae nostrae professionis. Omnes enim Christiana professione censemur et ideo quotiens istam professionem refringimus, conscientia nostra non solum accusat, immo vindicat mordendo et pungedo, secundum illud Prover. XIII.: Quasi gladio pungitur conscientia.[8] Proinde Richardus de Sancto Victore dicit: Quanto maiorem gratiam a Deo accepimus, tanto acriori remordentis conscientiae stimulo perurgemur, quotiens peccamus. (C)
Ad id exemplum Ambrosius in examen de apibus dicit, quod Deus hanc proprietatem naturalem indidit, ut sequantur et praeveniant regem suum, et si qua ex eis offenderit regem, coram rege proprio aculeo se mordet et occidit. Sic Deus bonus rex noster animam nostram creando hoc ei naturaliter indidit, ut cum offendimus contra Deum, conscientia propria pungat et remordeat animam, quia peccando occidit seipsam, iuxta illud Ezech. XVIII.: Anima, quae peccaverit, morietur.[9] Quinta ratio iudicationis, quia unusquisque hominum ex conscientia, tamquam ex registro vel libello, quo conscripta sunt, omnia eius acta iudicabitur. Unde Bernardinus in tractatu de templo spirituali dicit: Unicuique nostrum libri est propria conscientia, et ad hunc librum discutiendum et emendandum omnes alii libri reperti sunt. Anima enim, cum egredietur de corpore, nullum alium praeter conscientiae librum secum portare poterit, atque in illo cognoscet, quo debeat ire et quid debeat recipere. Ex his enim, quae scripta erunt in libris nostris, iudicabimur. Haec Bernardinus. O ergo homo, stude nunc tuam corrigere conscientiam et emendare, ut tunc possis reationem reddere, fac nunc computum peccatorum tuorum in confessione, ne damneris. (D)
Circa secundum de conscientiae entitate considerandum est, quid sit conscientia et quomodo in homine operatur ad salutem acquirendam et Christum in se suscipiendum. Pro quo notandum, quod secundum Aureolum in compendio suo libri II. ca. LII. magistrali definitione definitur sic: Conscientia est – inquit – credulitas intentionis ad aliquid faciendum vel non faciendum animi deliberatione firmata. Ubi advertendum est secundum theologiae doctorem, quod misericors Deus creadno animam humanam pro suo habitaculo ordinavit in ea, et indidit quattuor praecipua naturalia, per que vitaret pericula animae et fugeret fugienda ac prosequeretur facienda, et sic Deo adhaereret ad dignum Dei habitaculum in seipsa faceret. Primum est lex naturalis, de qua Ro. II.: Gentes, quae legem non habent, naturaliter ea, quae legis sunt, faciunt, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum.[10] Secundum est ratio secundum Aureolum ubi supra, est vis animae non solum cognitiva boni et mali, sed etiam motiva ad appetendum bonum per liberum arbitrium, unde I. Ethicorum: Ratio semper deprecatur ad optima. Tertium in anima est conscientia, de qua Alverus libro de planctu Ecclesiae dicit, quod sicut lumen candele vel lucernae ponitur in domo, ut pateant et discernantur ea, quae in domo sunt, sic Deus posuit conscientiam in medio cordis vel animae rationalis, tamquam lumen, quo videat anima, est synderesis, quae est scintilla conscientiae stimulans voluntatem ad bonum faciendum et abhorrens omne malum. Unde secundum Alexander de Hales III. parte Summae lex naturalis dictat animae omne malum fugiendum et bonum faciendum, post hoc sequitur iudicium in ratione, quae assumit minorem iudicando, quos hoc est malum, scilicet cuperbia, avaritia, luxuria et huiusmodi, et sic formatur conscientia concludendo, quod hoc non est faciendum. Ulterius facto iudicio, quod sic debet esse, sequitur synderesis, quae est scintlla conscientiae stimulans voluntatem ad non faciendum tale malum vel ad faciendum bonum et remurmurans contra malum. Et sic patet, quod conscientia proprie est regula in ratione, synderesis vero in voluntatem instigando et stimulando eam ad bonum. Haec ex Alexandro. Proinde Philosophus VII. Ethicorum dicit, quod ratio in eligendis et fugiendis quibusdam utitur syllogismis, et claret ex dictis. (E)
Sed quare Deus huiusmodi conscientiae iudicium fieri voluit in anima humana. Respondetur secundum doctorem, quod ratio potissima est, ut suam immensam caritatem, que dilexit animas nostras, ostenderet, quoniam neminem fecit ad perdendum, scilicet vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis pervenire, I. Thim. II.[11] scilicet quantum est ex parte sui voluntate antecedente, pro quanto omnibus dedit adiutorium naturale rationis sufficiens ad salutem et dona naturalia et leges cum hoc rectas, ut dicit haec Scotus super I. dis. XLVI. Propterea Deus conscientiae nostrae plures dedit huiusmodi actus ex officio suo facere, qui promoveant salutem nostram.
· Primus est actiones humanas iudicare
· Secundus est contra mala remordere
· Tertius est ad bona stimulare
· Quartus est de transgressione accusare
· Quintus est pro malis reprobis cruciare
Ultimo ex istis habet nos ad ea salutifera, quae decreverit obligare. Primo, inquam, conscientia habet iudicare et discernere, quia prout Basilius dicit: conscientia est quoddam naturale iudicatorium aliquid faciendi vel non faciendi, ut iam dictum fuit. Secundo conscientia habet contra mala culpae remordere. Unde Damascenus libro III. ca. XIV. dicit, quod conscientia est lex intellectus nostri naturalis opposita peccato, nam secundum Aureolum ubi supra, conscientia numquam praetermittit pecacto remurmurare. Aliquando quidem peccato praeterito repraehendi de malo commisso, aliquando praesenti contradicendo ei cuius oppositum dictat, aliquando fututro stimulando ad vitandum id, quod iudicat nos vitare teneri. Sed heu, quam multi non curant conscientiae remorsum, sicut inebriati non sentiunt verbera. In persona horum Prover. XXIII. scribitur: Verberaverunt me, scilicet daemones, et non dolui, traxerunt me, scilicet ad Infernum, et non sensi.[12] Sed ut ait Gregorius et Bernardinus, oculos, quos culpa claudit, poena aperit. Similes sunt etiam illi urso, qui ascendit in arborem, ubi apes mellificaverunt et mel comedens non curat, quod trunco praeparato in capite percutitur, donec deiciatur et occidatur. Tertio conscientia habet stimulare, scilicet ad bona facienda vel vitanda mala, ad quae iudicat obligari, ut praedictum est. Quarto habet accusare. Nam Deus facit nobiscum, sicut iudex piissimus vel rex, qui primo personam in occulto praemonet aliquem de suis defectibus, et si se correxeritm culpam celat, si autem contempserit publice, in iudicio praeclamare facit contra eundem. Sic per conscientiam nunc nos praemonet occulte, si poenitentiam egerimus, bene quidem, sin autem, conscientia in iudicio erit contra nos publicus accusator et testis, ut dicit Augustinus XI. q. III.: custodi. Quinto habet reprobos in Inferno cruciare. Nam secundum Aureolum ubi supra in damnatis et daemonibus synderesis, quamvis exstincta sit, quantum ad insctincum boni et displicentiam culpae, absolute considerando culpam, tamen considerando secundum quod culpa comparatur ad poenam, numquam exstinguitur, sed perpetuo remordet, Isa. LXVI.: Vermis eorum, scilicet conscientiae, non morietur.[13] O ergo peccator, time iacere in peccato. Ultimo conscientia habet obligare ad ea, quae decreverit. (F)
Proinde quaeritur, utrum conscientia obligat semper ad omne, quod dictat faciendum per modum praeceptionis vel vitandum per modum prohibitionis. Respondetur secundum Bonaventuram in II. dist. XXXIX. ar. I. q. III. sub distinctione, quia conscientia primo potest dictare aliquid, quod est secundum legem Dei, et hoc tenetur facere. Secundo aliquid, quod est praeter legem Dei, ut exempli gratia ex praecepto Sabbata sanctifices, dctat quandoque, quod secare ligna ad faciendum ignem vel scribere vel itinerare in festo et huiusmodi peccatum est mortale. Item ex eo, quod praeceptum est. Non occides, dictat, latronem non debere ordnie iudici ali occidere etc. In talibus tenetur homo, quod aut conscientiae satisfaciat, aut saltem huiusmodi conscientiam deponat, quod si deponere non potest tunc contra conscientiam non faciat. Tertio conscientia potest dictare aliquid, quod est contra legem Dei, et tunc non ligat ad fciendum, sed ligat ad deponendum, quia talis conscientia est erronea repugnante legi Dei, unde quamdiu manet, ponit hominem extra statum salutis, et ideo necessario teneur talem conscientiam deponere, ne sit perplexus, et sic deponendo et faciendo non peccat. Exemplum ponit Gregorius XXXII. Libro Mortalium de eo, qui iuravit alicui secreta eius servare contecta et ille perpetrat adulterium ad maritum adultere conatur occidere, et sic iste trepidat, ne periurus fiat secretum aperiendo, et si non prodit, timet reus esse adulterii et homicidii. De talibus idem Gregorius subdit, quod cum homini sic constricto nullus sine peccator aditus patet, minora semper mala praeeligantur, nam inter duo mala minus est praeeligendum per Philosophum in Topica. Aliud exemplum de eo, qui vovit se intraturum religionem, et tamen iuravit aliquam accipere in uxorem, si post iuramentum nondum est consummatum matrimonium, tenetur voto satisfacere, quia forius ligat votum secundum doctorem super IV. dist. XXXVIII. concordanter Canonistae XXVII. q. I. et extra. Qui clerici vel voventes, secus se consummatum est matrimonium. (G)
Item quid faciendum est, quando conscientia dubitat de aliquo faciendo, utrum sit mortale peccatum, an non, vel etiam quid de eo, qui timet in alquo faciendo esse peccatum mortale, utrum teneatur cavere illud. Respondetur per plura puncta annotanda secundum doctorem. Primum est, quod notat Antoninus Florentinus in Summa sua parte I. ar. III. c. I. secundum Alberti librum de quattuor coaevis, quod differentia est inter scientiam, fidem, opinionem, dubitationem et scrupulum. Nam scientia est cognitio per causam, et quia impossibile est aliter se habere. I. Poste. Fides autem est perfecta credulitas unius partis per media probabilia vel per auctoritatem ducentem, et haec etiam appellatur conscientia, qua quis credit vel iudicat sententialiter hoc faciendum. Opinio autem est acceptatio unius partis cum formidine de opposito. Dubitatio vero est rationis motus indeterminatus super utramque partem contradictionis per aequalia media, ita quod non magis pendet ad unam partem, quam ad aliam, et haec etiam dicitur ambiguitas. Sed scrupulus ex levibus coniecturis vel mediis multum debilibus movetur ad unam partium. Et iste crupulus dicitur timor conscientiae et pusillanimitas et erronea conscientia, dicitur etiam suspicio, quae repellenda est potius, quam accipienda, VI. q. „Oves” Ratio, quia ut doctor Bernardinus, talis pusillanimitas parat perturbationem, perturbatio desperationem, quae interimit. Secundum est, quod notat Aureolus ubi supra dicens, quod facere contra conscientiam diffinitivam non licet, quia aedificat ad gehennam, ut supra dictum est. Sed facere contra timorem conscientiae, scilicet vacillantis inter dubia scrupulosa eo quod nescit, quid sit melius vel ad quid teneatur potius, non est peccatum contra huiusmodi facere, cum tamen homo habet voluntatem faciendi et non obmittendi, quidquid sciret esse placitum Deo, eo quod taliter facere non est ex diffinitiva sententia rationis contrarium Deo vel conscientiae facere, quia non iudicat diffinite teneri, sed vacillat. Tertium est, quod quando conscientia dubitando dictat aliquid esse peccatum mortale, accipicendo proprie et stricte dubitationem, ut praedictum est, quid sit dubitatio, sic in dubiis tenetur homo tutoriorem viam eligere, ut non faciat contra conscientiam, quia aliter talis se exponeret periculo mortalis peccati, etiam se illud facere in se non esset mortale, ut dicit Thomas super IV. di. XXI.: Secus autem est, si quis dubitet scrupulole ex signis levibus vel mediis, ut dictum est. Ad praemissa exemplum unum secundum Bonaventuram super IV. dist. XVII. dicentem, quod dubitans de aliquo peccato, si est mortale vel non, tenetur confiteri, ne discrimini peccati mortalis se exponat. Item aliud secundum Thomam II. libro q. cl. Dum quis bene advertit vinum esse potens ad inebriandum et nihilominus bibat ponens se ad periculum ebrietatis et aliorum facinorum, peccat mortaliter. Item aliud exemplum de eo, qui natus est inter schismaticos et dubitatur ad sit baptizatus, tutior via eligenda est, ut baptizetur sub condictione de conse. Di. IV. „Parvulos et. c. se.” Et hoc sit pro regula, sicut habetur extra de clericis ex. co. c. Illud, quod in dubiis tutior via est eligenda. (H)
Circa tertium de praetiositate bonae conscientiae et excellentia. Notandum, quod Hugo II. libro de arca ca. IX. multipliciter eam commendat, quae commendationes in his quinque comprehenduntur. Primo quo ad Deum aspiciendo dicit, quod conscientia bona et aula Dei Patris, aureum reclinatorium Christi Filii Dei, et habitaculum ac templum Spiritus Sancti. Secundo quo ad angelos intuendo dicit, quod conscientia bona gaudium est omnium angelorum et thesaurus regis, id est Christi, et arca foederis, id est pacti de promissione regni caelestis, ideo diligenter angeli custodiunt hominis bonam conscientiam. Tertio ad omnes Christianos commendando dicit, quod conscientia munda titulus est religionis, scilicet Christianae. Quarto quo ad bonos laudando dicit, quod est ager benedictionis, scilicet quia est fructibus operum bonorum plena conscientia, et est – inquit – ortus deliciarum, scilicet divinae dulcedinis. Quinto quo ad finale omnium hominum iudicium comparando dicit, quod conscientia est liber consignatus et in die iudicii aperiendus. Ad quod Holkot ubi supra dicit etiam, quod conscientia est tamquam carta, in qua omnium hominum merita scribuntur, quae in iudicio praesentabitur, ut per eam recipiat unusquisque prout gessit in corpore boni bona, et mali mala. Proinde debemus carissimi summopere custodire, tamquam cartam tanti valoris, scilicet aeterneae hereditatis consequendae per eam. (I)
Proinde exemplum capiamus, quod sicut carta vel bulla regia hereditaria custodienda est sollicitae mundae, ne litterae aboleantur, et sigillum ne frangantur, et ne a tineis vel vermibus corrodantur aut putrefiant, cedria, id est resina fluente ex ligno cedri perliniuntur, quae habet talia optime conservare. Sic debemus conscientiam nostram sollicite custodire mundando a peccatis per contritionem et confessionem. Item cavere, ne imago divinae imaginis violetur per peccatum, et cedria sanguis Christi, qui fluxit in cruce, quae crux in pede erat de ligno cedri. Nam dicit Apostolus Heb. IX., quod sanguis Christi emundabit conscientiam nostram ab operibus mortuis.[14] Etenim quicumque hanc cartam conscientiae bene integram exhibuerint Christo iudici in finali iudicio, hereditatem habebunt caelestem, qui autem male neglectam et districtam exhibuerint, hereditatem caelestem amitten, et insuper aeternaliter in Inferno cruciabitur. O ergo homo, stude habere bonam conscientiam et mundam a peccatis per veram poenitentiam, ut habere possis vitam aeternam, quam praestet nobis Christus Dominus. Amen.
Sermo XII.]
Dominica III. Adventus. Sermo tertius, scilicet de conscientia bona, quae praeparanda est Christo.
Ego vox clamantis in deserto, dirigite viam Domini, Ioh. I.[1] et in evangelio hodierno. (A)
Carissimi his sacris diebus Ecclesia agit etiam de adventu Christi in mentem, et praecipue in hac dominica tertia, qua hunc adventum exorat in collecta dicens sic: Aurem tuam quaesumus, Domine, precibus nostris accomoda, et mentis nostrae tenebras gratia tuae visitationis illustra etc. Ideo ad hunc Christi adventum suscipiendum debemus conscientiam nostram his diebus praeparare, sicut hortatur Leo papa in sermone de adventu dicens: Sanctam et desiderabilem nativitatem Domini Salvatoris fratres dilectissimi devotione fidelissima suscepturi totis viribus nos debemus praeparare et omnes latebras animae nostrae diligenter aspicere, ne forte sit in nobis aliquod peccatum, quod conscientiam nostram confundat ac mordeat et oculos divinae maiestatis offendat. Haec ille. Proinde Ecclesia in evangelio canit, quomodo Iohannes a Iudaeis interrogatus respondit se esse vocem clamantis in deserto, ut dirigant viam Domini praeparando se ad Christum suscipiendum vera fide et caritate, ut et nos doceat his diebus conscientiam rectificare, quia scribitur I. Petr. III.: Salvos nos facit conscientiae bonae interrogatio in Deum,[2] hoc pro alio themate. Audite ergo, quid dicat Iohannes et eius exemplo quilibet praedicator et ego indignus hoc idem vobis dico: Ego vox clamantis in deserto, huius in mundi spinis, scilicet peccatorum obsito, dirigite viam Domini praeparando conscientiam. Unde ut hoc melius sciatis facere, de conscientia tria mysteria declarabimus in hoc sermone pro aedificatione.
· Primum de rectae conscientiae necessitate
· Secundum de ipsius conscientiae entitate
· Tertium de eius excellentiae praetiositate
Circa primum de necessitate conscientiae bonae considerandum est, quam summe necessaria sit conscientia bona ad salutem. Pro quo notandum est, secundum quod colligitur ex doctorum dictis, super omnia necessaria est homini ad salutem bona et munda conscientia quinque rationibus:
· Prima ratio bonae operationis
· Secunda ratio obligationis
· Tertia ratio accusationis
· Quarta ratio vindicationis
· Quinta ratio iudicationis
Prima ratio bonae operationis, quia Augustinus in sermone de muliere forti dicit: Bonum opus facit conscientia bona, quae si non est et mala pungit, amara sunt omnia. Haec ille. Ratio, quia sine caritate nil valent omnia, ut idem Augustinus dicit, et patet per Apostolum I. Corin. XIII.[3], sed conscientia bona est radix caritatis, iuxta illud I. Timo. I.: Finis praecepti est caritas,[4] scilicet quia omnia praecepta ordinantur finaliter ad diligendum Deum, ut patet in praeceptis primae tabulae, vel ad diligendum proximum in Deum vel propter Deum, utque in praecepti secundae tabulae. Sed haec caritas, ex qua radice habeat exurgere subdit idem Apostolus dicens: ex corde puro et conscientia bona et fide non ficta.[5] Sicut enim radice exsistente mala arbor fructus malos facit, sic conscientia mala exsistente opera sunt mala, unde Sececa libro de constantia sapientis: Totum vitiosum geritur, ubi conscientiae puritas non habetur, in qualitate enim desiderii potest mens honesta cognosci. Ad id secundum Bernardinum in epistola ad Senon. ponitur exemplum tale. Stultum est – inquit – thesaurum tuum, scilicet meritoriorum operum recondere in vase, unde resumere non valeas, cum volueris, hoc est in arca exsistente sine clave, sine sera et sine omni, quia inde tolli potest, vel in marsupio aut pera rupta vel lacerata, unde excidi et deperiri potest. Subdit idem Bernardinus. Vas sanum et integrum ad obseratum est bona conscientia, quidquid in eo reposuero, securus sum, quia non perdam, servabit vovi, defuncto restituet, haec Bernardinus. Secunda ratio obligationis, quia ut Augustinus dicit super Ro. XIV. et clarius XXVIII. q. I. Omnes § „ex his habetur”: Omne, quod contra conscientiam sit, aedificat ad gehennam, et ibidem Glossa super verbo ’conscientiam’ dicit, quod omne, quod fit contra conscientiam prohibitionis vel praecepti, nam si plus comedam, quam debea, quamvis contra conscientiam non pecco mortaliter, XXV. di. § „Criminis”. Et dicunt quidam contra conscientiam non erroneam, haec Glossa. Si enim quis erraret credendo, quod plus comedere sit peccatum mortale et nihilominus contra talem conscientiam faceret, peccaret mortaliter. Similiter si quis erroneam conscientiam haberet, quod secando ligna ad calefaciendum stubam in festo esset contra illud praeceptum Sabbata sacrifices, talis contra conscientiam faciens peccaret mortaliter secundum doctorem. (B)
Sed quare hoc modo conscientia obligat. Respondetur secundum Thomam in quodlibet, quia omnis actus humanus habet rationem boni vel mali secundum id, secundum quod voluntas in illud fertur, ut dicit Augustinus XV. q. I. § III.: Omne – inquit – peccatum adeo peccatum, inquantum voluntarium. Cum ergo fertur voluntas in aliquid contra conscientiam praecepti vel prohibitionis, fertur ut contra legem Dei, et immo obligat, ne contra conscientiam faciat. Ad id ponamus exempla. Primum in theologicis. Nam Adam parvum quid fecit, cum unicum pomum comedit, sed quia contra conscientiam praecepti mortaliter peccavit et punitus est. Secundum exemplum in ethicis, quia aspiciens mulierem vel mancipans tali conscientia intentionis, ut concupiscat, peccat. Mat. V.: Qui viderit mulierem ad concupiescendum eam, iam moechatus est etc.[6] Tertium in iconomicis de uxore ornante se mala intentione. Quartum in civilicis et iuridicis, ubi consuevit iudicari, quod malefici et homicidae occidantur secundum leges, si quis hoc faciat, iudicio iusto et conscientia sana non peccat, si autem conscientia mala faciat, scilicet zelo tantummodo vindictae, peccatum est. Tertia ratio accusationis, quia ut Robertus Holkot super librum Sapientum lec. CXCI. Dicit: Conscientia est accusatrix suae transgressionis, iuxta illud Roma. II.: Testimonium reddente illis conscientia ipsorum in die, cum iudicaverit Dominus.[7] Sicut enim latro vel fur accusat socium positus in equuleo, licet et ipse torqueatur, sic conscientia hominem. Unde Isidorus de summo bono libro II. ca. XXVI. dicit: Omnia fugere potest homo praeter cor suum. Non enim potest quisque a se recedere, ubicuique ierit conscientia reatus sui illum non derelinquet, sed in iudicio accusabit. Haec ille. Proinde Gregorius IX. libro Moralium dicit: Sicut et quidam in hora mortis timens et de hoc interrogatus ait: Sic vixi, ut accusatorem exterius non timerem, utinam sic vixissem, ut intra memtipsam conscientiam accusatricem non habere. Haec Gregorius. Ideoque carissimi valde timere debemus de offensione conscientiae, ne accusamur ab ea, nam ipsa accusante peribimus. Quarta ratio vindicationis, quia ut idem Robertus ubi supra dicit: Conscientia non solum accusatrix, sed etiam vindicatrix est transgressionis et fractae nostrae professionis. Omnes enim Christiana professione censemur et ideo quotiens istam professionem refringimus, conscientia nostra non solum accusat, immo vindicat mordendo et pungedo, secundum illud Prover. XIII.: Quasi gladio pungitur conscientia.[8] Proinde Richardus de Sancto Victore dicit: Quanto maiorem gratiam a Deo accepimus, tanto acriori remordentis conscientiae stimulo perurgemur, quotiens peccamus. (C)
Ad id exemplum Ambrosius in examen de apibus dicit, quod Deus hanc proprietatem naturalem indidit, ut sequantur et praeveniant regem suum, et si qua ex eis offenderit regem, coram rege proprio aculeo se mordet et occidit. Sic Deus bonus rex noster animam nostram creando hoc ei naturaliter indidit, ut cum offendimus contra Deum, conscientia propria pungat et remordeat animam, quia peccando occidit seipsam, iuxta illud Ezech. XVIII.: Anima, quae peccaverit, morietur.[9] Quinta ratio iudicationis, quia unusquisque hominum ex conscientia, tamquam ex registro vel libello, quo conscripta sunt, omnia eius acta iudicabitur. Unde Bernardinus in tractatu de templo spirituali dicit: Unicuique nostrum libri est propria conscientia, et ad hunc librum discutiendum et emendandum omnes alii libri reperti sunt. Anima enim, cum egredietur de corpore, nullum alium praeter conscientiae librum secum portare poterit, atque in illo cognoscet, quo debeat ire et quid debeat recipere. Ex his enim, quae scripta erunt in libris nostris, iudicabimur. Haec Bernardinus. O ergo homo, stude nunc tuam corrigere conscientiam et emendare, ut tunc possis reationem reddere, fac nunc computum peccatorum tuorum in confessione, ne damneris. (D)
Circa secundum de conscientiae entitate considerandum est, quid sit conscientia et quomodo in homine operatur ad salutem acquirendam et Christum in se suscipiendum. Pro quo notandum, quod secundum Aureolum in compendio suo libri II. ca. LII. magistrali definitione definitur sic: Conscientia est – inquit – credulitas intentionis ad aliquid faciendum vel non faciendum animi deliberatione firmata. Ubi advertendum est secundum theologiae doctorem, quod misericors Deus creadno animam humanam pro suo habitaculo ordinavit in ea, et indidit quattuor praecipua naturalia, per que vitaret pericula animae et fugeret fugienda ac prosequeretur facienda, et sic Deo adhaereret ad dignum Dei habitaculum in seipsa faceret. Primum est lex naturalis, de qua Ro. II.: Gentes, quae legem non habent, naturaliter ea, quae legis sunt, faciunt, qui ostendunt opus legis scriptum in cordibus suis testimonium reddente illis conscientia ipsorum.[10] Secundum est ratio secundum Aureolum ubi supra, est vis animae non solum cognitiva boni et mali, sed etiam motiva ad appetendum bonum per liberum arbitrium, unde I. Ethicorum: Ratio semper deprecatur ad optima. Tertium in anima est conscientia, de qua Alverus libro de planctu Ecclesiae dicit, quod sicut lumen candele vel lucernae ponitur in domo, ut pateant et discernantur ea, quae in domo sunt, sic Deus posuit conscientiam in medio cordis vel animae rationalis, tamquam lumen, quo videat anima, est synderesis, quae est scintilla conscientiae stimulans voluntatem ad bonum faciendum et abhorrens omne malum. Unde secundum Alexander de Hales III. parte Summae lex naturalis dictat animae omne malum fugiendum et bonum faciendum, post hoc sequitur iudicium in ratione, quae assumit minorem iudicando, quos hoc est malum, scilicet cuperbia, avaritia, luxuria et huiusmodi, et sic formatur conscientia concludendo, quod hoc non est faciendum. Ulterius facto iudicio, quod sic debet esse, sequitur synderesis, quae est scintlla conscientiae stimulans voluntatem ad non faciendum tale malum vel ad faciendum bonum et remurmurans contra malum. Et sic patet, quod conscientia proprie est regula in ratione, synderesis vero in voluntatem instigando et stimulando eam ad bonum. Haec ex Alexandro. Proinde Philosophus VII. Ethicorum dicit, quod ratio in eligendis et fugiendis quibusdam utitur syllogismis, et claret ex dictis. (E)
Sed quare Deus huiusmodi conscientiae iudicium fieri voluit in anima humana. Respondetur secundum doctorem, quod ratio potissima est, ut suam immensam caritatem, que dilexit animas nostras, ostenderet, quoniam neminem fecit ad perdendum, scilicet vult omnes homines salvos fieri et ad agnitionem veritatis pervenire, I. Thim. II.[11] scilicet quantum est ex parte sui voluntate antecedente, pro quanto omnibus dedit adiutorium naturale rationis sufficiens ad salutem et dona naturalia et leges cum hoc rectas, ut dicit haec Scotus super I. dis. XLVI. Propterea Deus conscientiae nostrae plures dedit huiusmodi actus ex officio suo facere, qui promoveant salutem nostram.
· Primus est actiones humanas iudicare
· Secundus est contra mala remordere
· Tertius est ad bona stimulare
· Quartus est de transgressione accusare
· Quintus est pro malis reprobis cruciare
Ultimo ex istis habet nos ad ea salutifera, quae decreverit obligare. Primo, inquam, conscientia habet iudicare et discernere, quia prout Basilius dicit: conscientia est quoddam naturale iudicatorium aliquid faciendi vel non faciendi, ut iam dictum fuit. Secundo conscientia habet contra mala culpae remordere. Unde Damascenus libro III. ca. XIV. dicit, quod conscientia est lex intellectus nostri naturalis opposita peccato, nam secundum Aureolum ubi supra, conscientia numquam praetermittit pecacto remurmurare. Aliquando quidem peccato praeterito repraehendi de malo commisso, aliquando praesenti contradicendo ei cuius oppositum dictat, aliquando fututro stimulando ad vitandum id, quod iudicat nos vitare teneri. Sed heu, quam multi non curant conscientiae remorsum, sicut inebriati non sentiunt verbera. In persona horum Prover. XXIII. scribitur: Verberaverunt me, scilicet daemones, et non dolui, traxerunt me, scilicet ad Infernum, et non sensi.[12] Sed ut ait Gregorius et Bernardinus, oculos, quos culpa claudit, poena aperit. Similes sunt etiam illi urso, qui ascendit in arborem, ubi apes mellificaverunt et mel comedens non curat, quod trunco praeparato in capite percutitur, donec deiciatur et occidatur. Tertio conscientia habet stimulare, scilicet ad bona facienda vel vitanda mala, ad quae iudicat obligari, ut praedictum est. Quarto habet accusare. Nam Deus facit nobiscum, sicut iudex piissimus vel rex, qui primo personam in occulto praemonet aliquem de suis defectibus, et si se correxeritm culpam celat, si autem contempserit publice, in iudicio praeclamare facit contra eundem. Sic per conscientiam nunc nos praemonet occulte, si poenitentiam egerimus, bene quidem, sin autem, conscientia in iudicio erit contra nos publicus accusator et testis, ut dicit Augustinus XI. q. III.: custodi. Quinto habet reprobos in Inferno cruciare. Nam secundum Aureolum ubi supra in damnatis et daemonibus synderesis, quamvis exstincta sit, quantum ad insctincum boni et displicentiam culpae, absolute considerando culpam, tamen considerando secundum quod culpa comparatur ad poenam, numquam exstinguitur, sed perpetuo remordet, Isa. LXVI.: Vermis eorum, scilicet conscientiae, non morietur.[13] O ergo peccator, time iacere in peccato. Ultimo conscientia habet obligare ad ea, quae decreverit. (F)
Proinde quaeritur, utrum conscientia obligat semper ad omne, quod dictat faciendum per modum praeceptionis vel vitandum per modum prohibitionis. Respondetur secundum Bonaventuram in II. dist. XXXIX. ar. I. q. III. sub distinctione, quia conscientia primo potest dictare aliquid, quod est secundum legem Dei, et hoc tenetur facere. Secundo aliquid, quod est praeter legem Dei, ut exempli gratia ex praecepto Sabbata sanctifices, dctat quandoque, quod secare ligna ad faciendum ignem vel scribere vel itinerare in festo et huiusmodi peccatum est mortale. Item ex eo, quod praeceptum est. Non occides, dictat, latronem non debere ordnie iudici ali occidere etc. In talibus tenetur homo, quod aut conscientiae satisfaciat, aut saltem huiusmodi conscientiam deponat, quod si deponere non potest tunc contra conscientiam non faciat. Tertio conscientia potest dictare aliquid, quod est contra legem Dei, et tunc non ligat ad fciendum, sed ligat ad deponendum, quia talis conscientia est erronea repugnante legi Dei, unde quamdiu manet, ponit hominem extra statum salutis, et ideo necessario teneur talem conscientiam deponere, ne sit perplexus, et sic deponendo et faciendo non peccat. Exemplum ponit Gregorius XXXII. Libro Mortalium de eo, qui iuravit alicui secreta eius servare contecta et ille perpetrat adulterium ad maritum adultere conatur occidere, et sic iste trepidat, ne periurus fiat secretum aperiendo, et si non prodit, timet reus esse adulterii et homicidii. De talibus idem Gregorius subdit, quod cum homini sic constricto nullus sine peccator aditus patet, minora semper mala praeeligantur, nam inter duo mala minus est praeeligendum per Philosophum in Topica. Aliud exemplum de eo, qui vovit se intraturum religionem, et tamen iuravit aliquam accipere in uxorem, si post iuramentum nondum est consummatum matrimonium, tenetur voto satisfacere, quia forius ligat votum secundum doctorem super IV. dist. XXXVIII. concordanter Canonistae XXVII. q. I. et extra. Qui clerici vel voventes, secus se consummatum est matrimonium. (G)
Item quid faciendum est, quando conscientia dubitat de aliquo faciendo, utrum sit mortale peccatum, an non, vel etiam quid de eo, qui timet in alquo faciendo esse peccatum mortale, utrum teneatur cavere illud. Respondetur per plura puncta annotanda secundum doctorem. Primum est, quod notat Antoninus Florentinus in Summa sua parte I. ar. III. c. I. secundum Alberti librum de quattuor coaevis, quod differentia est inter scientiam, fidem, opinionem, dubitationem et scrupulum. Nam scientia est cognitio per causam, et quia impossibile est aliter se habere. I. Poste. Fides autem est perfecta credulitas unius partis per media probabilia vel per auctoritatem ducentem, et haec etiam appellatur conscientia, qua quis credit vel iudicat sententialiter hoc faciendum. Opinio autem est acceptatio unius partis cum formidine de opposito. Dubitatio vero est rationis motus indeterminatus super utramque partem contradictionis per aequalia media, ita quod non magis pendet ad unam partem, quam ad aliam, et haec etiam dicitur ambiguitas. Sed scrupulus ex levibus coniecturis vel mediis multum debilibus movetur ad unam partium. Et iste crupulus dicitur timor conscientiae et pusillanimitas et erronea conscientia, dicitur etiam suspicio, quae repellenda est potius, quam accipienda, VI. q. „Oves” Ratio, quia ut doctor Bernardinus, talis pusillanimitas parat perturbationem, perturbatio desperationem, quae interimit. Secundum est, quod notat Aureolus ubi supra dicens, quod facere contra conscientiam diffinitivam non licet, quia aedificat ad gehennam, ut supra dictum est. Sed facere contra timorem conscientiae, scilicet vacillantis inter dubia scrupulosa eo quod nescit, quid sit melius vel ad quid teneatur potius, non est peccatum contra huiusmodi facere, cum tamen homo habet voluntatem faciendi et non obmittendi, quidquid sciret esse placitum Deo, eo quod taliter facere non est ex diffinitiva sententia rationis contrarium Deo vel conscientiae facere, quia non iudicat diffinite teneri, sed vacillat. Tertium est, quod quando conscientia dubitando dictat aliquid esse peccatum mortale, accipicendo proprie et stricte dubitationem, ut praedictum est, quid sit dubitatio, sic in dubiis tenetur homo tutoriorem viam eligere, ut non faciat contra conscientiam, quia aliter talis se exponeret periculo mortalis peccati, etiam se illud facere in se non esset mortale, ut dicit Thomas super IV. di. XXI.: Secus autem est, si quis dubitet scrupulole ex signis levibus vel mediis, ut dictum est. Ad praemissa exemplum unum secundum Bonaventuram super IV. dist. XVII. dicentem, quod dubitans de aliquo peccato, si est mortale vel non, tenetur confiteri, ne discrimini peccati mortalis se exponat. Item aliud secundum Thomam II. libro q. cl. Dum quis bene advertit vinum esse potens ad inebriandum et nihilominus bibat ponens se ad periculum ebrietatis et aliorum facinorum, peccat mortaliter. Item aliud exemplum de eo, qui natus est inter schismaticos et dubitatur ad sit baptizatus, tutior via eligenda est, ut baptizetur sub condictione de conse. Di. IV. „Parvulos et. c. se.” Et hoc sit pro regula, sicut habetur extra de clericis ex. co. c. Illud, quod in dubiis tutior via est eligenda. (H)
Circa tertium de praetiositate bonae conscientiae et excellentia. Notandum, quod Hugo II. libro de arca ca. IX. multipliciter eam commendat, quae commendationes in his quinque comprehenduntur. Primo quo ad Deum aspiciendo dicit, quod conscientia bona et aula Dei Patris, aureum reclinatorium Christi Filii Dei, et habitaculum ac templum Spiritus Sancti. Secundo quo ad angelos intuendo dicit, quod conscientia bona gaudium est omnium angelorum et thesaurus regis, id est Christi, et arca foederis, id est pacti de promissione regni caelestis, ideo diligenter angeli custodiunt hominis bonam conscientiam. Tertio ad omnes Christianos commendando dicit, quod conscientia munda titulus est religionis, scilicet Christianae. Quarto quo ad bonos laudando dicit, quod est ager benedictionis, scilicet quia est fructibus operum bonorum plena conscientia, et est – inquit – ortus deliciarum, scilicet divinae dulcedinis. Quinto quo ad finale omnium hominum iudicium comparando dicit, quod conscientia est liber consignatus et in die iudicii aperiendus. Ad quod Holkot ubi supra dicit etiam, quod conscientia est tamquam carta, in qua omnium hominum merita scribuntur, quae in iudicio praesentabitur, ut per eam recipiat unusquisque prout gessit in corpore boni bona, et mali mala. Proinde debemus carissimi summopere custodire, tamquam cartam tanti valoris, scilicet aeterneae hereditatis consequendae per eam. (I)
Proinde exemplum capiamus, quod sicut carta vel bulla regia hereditaria custodienda est sollicitae mundae, ne litterae aboleantur, et sigillum ne frangantur, et ne a tineis vel vermibus corrodantur aut putrefiant, cedria, id est resina fluente ex ligno cedri perliniuntur, quae habet talia optime conservare. Sic debemus conscientiam nostram sollicite custodire mundando a peccatis per contritionem et confessionem. Item cavere, ne imago divinae imaginis violetur per peccatum, et cedria sanguis Christi, qui fluxit in cruce, quae crux in pede erat de ligno cedri. Nam dicit Apostolus Heb. IX., quod sanguis Christi emundabit conscientiam nostram ab operibus mortuis.[14] Etenim quicumque hanc cartam conscientiae bene integram exhibuerint Christo iudici in finali iudicio, hereditatem habebunt caelestem, qui autem male neglectam et districtam exhibuerint, hereditatem caelestem amitten, et insuper aeternaliter in Inferno cruciabitur. O ergo homo, stude habere bonam conscientiam et mundam a peccatis per veram poenitentiam, ut habere possis vitam aeternam, quam praestet nobis Christus Dominus. Amen.