PH 094. De quacumque virgine
[Pelbartus: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo XCIV.]
Item de quacumque virgine
Communis sermo
Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias. Can. II. (A)
Beatus Bernardus super Canticum sermone XLIX. dicit: Donec in carne est anima, inter spinas versatur, et necesse est, ut patiatur inquietudines temptationum tribulationumque aculeos. Unde dicitur: Sicut lilium inter spinas, sic amica mea inter filias, scilicet Dei. Et subdit: O candens lilium, o tener et delicate flos, scilicet tu, anima Christiana, vide, quomodo caute ambules inter spinas, plenus est mundus spinis, scilicet temptationum, in carne tua sunt spinae, versari in his et minime laedi divinae potentiae est, non virtutis tuae. Haec Bernardus. Ex quo patet, quod licet haec praedicta verba thematis possint dici de quacumque sancta anima, tamen praecipue dicuntur et canuntur de virgine vel casta vidua et sancta muliere, quia talis inter spinas temptationum non laeditur, sed pulchre conservatur per castitatem, sicut lilium. Ad honorem ergo huius sanctae N. convenienter accipiuntur haec verba pro sermone: Sicut lilium inter spinas, sic amica etc. Iuxta quae verba haec sancta commendatur de tribus, et sic tria mysteria notabimus:
Primo de flore castitatis, ibi: Sicut lilium
Secundo de tenore sanctitatis, cum additur: Inter spinas, scilicet tenetur
Tertio de amore gratiositatis, ibi: Sic amica inter filias. (B)
Circa primum de flore castitatis sive virginitatis quaeritur, quare castitas in Scriptura lilio comparatur. Respondetur per conclusionem, quod inter omnes flores lilium convenientius castitatem significat propter plures eius proprietates. Primo quia lilium a supra est apertum et ab infra clausum. Sic castus homo debet habere cor clausum, scilicet in affectu ad ista inferiora et mundana vel carnalia, sed apertum ad superiora, id est ad caelestia appetenda, ut dicat cum Apostolo illud Phil. III.: Nostra conversatio est in caelis. Unde I. Cor. VII.: Mulier innupta et virgo cogitat, id est cogitare debet assidue, quae Domini sunt, ut sit sancta corpore et spiritu. Quae autem nupta est, cogitat, quae sunt mundi, quomodo placeat viro. Ideo Hieronymus ad Demetriadem virginem dicit: Felix illa conscientia et beata illa virginitas, in cuius mente propter amorem Christi nullus alius versatur amor. Haec Hieronymus. O ergo castitatem vovens haec adverte! Secundo quia lilium confricatum vel contritum erit foetidum, sed albet (?) et redolet integrum, ut Philosophus de plantis dicit. Sic castitas si est integra in anima simul et corpore, redolet delectabiliter coram Deo. Si autem corrumpitur, foetet. Unde Gregorius: Quid est iumenta putrescere in stercore suo, nisi carnales homines in foetore luxuriae vitam finire. Bernardus: O anima, quid tibi cum carne, numquam foetidius sterquilinium invenisti. Tertio quia lilium doloris combustionum est medicativum, ut dicit Glossa Can.II. Et Petrus de Crescen. li. VI. de rura. commo.: Folia – inquit – lilii decocta et imposita valent ad loca combusta. Idem facit et radix eius, si trita cum alio apponatur, quia virtus eius est mitigativa ardoris ac doloris extractiva, ut refert Diascorides. Sic castitas est medicamentum contra ardorem concupiscentiae carnalis et extractiva de corde. Unde XXXII. q. V. „De pudicitia” (?) in fine dicit Augustinus: Nemo pudicitiam servat in corpore, nisi spiritui prius insit a castitate. Unde patet, quod qui vult castitatem servare, debet primo omnium a corde evellere omnes pravas cogitationes et delectationes. Quarto quia lilium extersivum est rugarum omnium. Nam ut Diascorides et Petrus ubi supra dicant, radices lilii si desiccantur et in pulverem redigantur, et postea cum aqua roseacea temperentur, confectum ductum super faciem removebit rugarum contractionem abluendo, et illam dealbat. Sic castitas debet ab homine extergere omnem rugam cuiuscumque vitii. Unde Augustinus li. De virginitate dicit: Cum universos actus tuos mundaveris ab omni sorde peccati, tunc tibi castitatem intelligas profuturam, et omni fiducia palmam virginitatis exspecta. Haec ibi. Quinto quia lilium floridum folium habet incurvatum, ut patet ad visum, et Orosius scribit super Canticum sic: Virginitas et castitas debet semper habere humilitatem. Unde Augustinus super Ps. XCIX. dicit: Melius est humile connubium, quam superba virginitas. Sexto quia lilium granis aureis intus prodeuntibus est decoratum, sicut dicit Bernardus super Canticum, et clare ad serisum (?). Sic castitas debet in se habere aurum dilectionis divinae, quae per aurum significatur, Apoc. III.: Suadeo tibi emere aurum ignitum, id est charitatem, ut locuples fias. Unde Bernardus in epistola: Castitas sine charitate lampas est sine oleo; subtrahe oleum, lampas non lucet; tolle charitatem, castitas Deo non placet. Haec ille. Et advertendum, quod grana aurea in lilio sunt tria, quo documentum accipimus, quod castus homo tribus modis debet diligere Deum, ut dicet Bernardus De diligendo Deo dicens: Disce amare prudenter, amare dulciter, amare fortiter; prudenter, ne decepti, dulviter, ne illecti, fortiter, ne oppressi ab amore Dei avertamur. Haec Bernardus. O ergo fidelis Christiane, ama castitatem, ut floreas et redoleas, non foetas, sed placeas coram Deo et angelis, sicut lilium inter spinas. Exemplum nobis in ista sancta N., de qua est sermo. (C)
Circa secundum de tenore vel observantia sanctitatis, scilicet castimoniae quaestio occurrit aedificatoria, quare debeat homo castitatem tenere et summopere custodire. Ad quod assignantur tres potissime rationes:
Prima ratio pretiositatis
Secunda ratio fragilitatis
Tertia ratio irrecuperabilitatis.
Prima ratio pretiositatis, quia quanto aliquid est pretiosius, tanto diligentius est custodiendum, ne perdatur, ut patet de lapidibus pretiosis et thesauris. Sed castitas est virtus pretiosissima super omnes divitias mundi, unde Ecci. XXVI.: Omnis ponderatio non est digna continentis animae. Item non solum est pretiosissima, sed et cum hoc honorabilissima. Unde hominem extollit et angelis assimilat, et sic dignum reddit honore angelico supra humanam dignitatem. Unde Damascenus li. IV. dicit: Quanto angelus homine est superior, tanto virginitas nuptiis est honorabilior, quia virginalis castitas est angelica vita. Chrysostomus super Matthaeum: Omnes virtutes spirituales res sunt angelicae, praecipue tamen castitas res est angelica, per hanc enim singulariter homines angelis assimilantur. Haec ille. Denique castitas non solum est virtus pretiosissima et honore dignissima, sed et cum hoc est virtus pulcherrima et Christo amantissima tamquam sponsa praeelecta. Unde canit Ecclesia de castis: Veni, sponsa Christi, accipe coronam, q.in.d.praepar. in aeternum. Et de eius pulchritudine amabili dicit Ps.: Concupiscet rex, id est Christus, decorem tuum, quoniam ipse est Dominus Deus tuus.
Ad propositum ergo videmus, quod homines multum sollicite custodiunt et conservant haec, scilicet thesaurum pretiosissimum, sed castitas est thesaurus absconditus in agro, ut dicit Salvator Mat. XIII. et expositores. Item homines multum sollicite custodiunt suos honores, quia ut scribitur Prover. XXII.: Melius est nomen bonum, quam divitiae multae. Et Philosophus IV. Ethicorum dicit: Maximum bonorum exteriorum est honor; sed castitas est honoris maximi, utpote angelicae dignitatis, ut dictum est, immo conformitatis Christi et Mariae, matris eius. Item multum sollicite custodiunt et conservant decorem ac pulchritudinem suam mulieres, et castitas est pulcherrimam reddens animam ac Christo amabilissimam, Sap. IV.: O quam pulchra est casta generatio cum claritate, immortalis est enim memoria illius, quae et apud Deum nota est, scilicet per approbationem, ergo multum diligenter castitas est custodienda super omnes gemmas pretiosissimas.
Secunda ratio fragilitatis sive facilis amissibilitatis. Nam quanto aliquid est fragilius, si tamen est pretiosum, tanto diligentius custoditur, ut patet de crystallino cypho (?) respectu vitrei. Et super haec de zaphirino (?) ac quibuscumque aliis pretiosis. Novi enim apud quendam dominum fore cyphum, qui de zaphiro esse dicebatur plusquam in valore quadraginta milium ducatorum. Sed postea accidit per insolentes frangi, quod pro maximo damno reputabatur, deplorabatur et conquerebatur; quanto magis damnum castitatis est deplorandum. Sed quia castitas est facillimae deperditionis et corruptionis multum fragilis, ergo multa diligentia est custodienda. Hoc autem claret, quia castitas etiam sine actu luxuriae facillime perditur mortali peccato luxuriae et damnabili. (D)
Si quaeritur, quomodo sine actu luxuriae perditur castitas et etiam in virgine, hoc quippe bonum est scire casto homini, ut sciat praecavere vel poenitentiam agere, quia Augustinus XXXII. q. V. „Nec ex solo” dicit, quod quandoque etiam in tactis corporibus fugit castitas ipsa de moribus. Respondetur ergo ad haec, quod pluribus modis et facillime deperditur castitas etiam praeter actum luxuriae. Primo solo visu, scilicet cum quis ea intentione aspicit personam, ut concupiscat, Mat. V.: Qui viderit mulierem ad concupiscendum eam, iam moechatus est etc. Secundo solo auditu, scilicet quando quis delectabiliter audit verba turpia luxuriae cum morosa delectatione deliberato animo. Unde Augustinus: Cogitatio morosa cum delectatione et consensu mortalis est etiam sine actu. Tertio gustu et loquela vel munusculo, quando enim quis gustat cibum cum aliqua vel bibit vel loquitur vel donum dat mala intentione, moechatur. Est enim generalis regula theologorum et philosophorum, quod omnis actio, cuius finis est malus, ipsa est mala. Unde et Christus dixit Mat. VI.: Si oculus tuus simplex fuerit, totum corpus tuum lucidum erit. Si autem nequam fuerit, totum corpus tenebrosum erit. Et loquitur de oculo intentionis. Quarto odoratu et ornatu, si fiat intentione concupiscendi. Augustinus: Concupiscere et concupisci utrumque aeque damnabile est. Quinto tactu, osculo vel amplexu, haec autem apud homines facillime fieri habent. Et sic valde faciliter perditur castitas, dum non sollicita mente custoditur. Sed praeterea adhuc facilius perdi potest sola hominis voluntate et cogitatu, cum fit ex deliberato animo. O quam multi libenter peccare vellent, si non timerent a verecundia, vel deprehensionem aut poenam et huiusmodi. Sed ut ait Augustinus et Chrysostomus XXXII. q. V. „Sicut enim”: Voluntas mala pro opere reputatur.
Tertia ratio irrecuperabilitatis. Cum enim aliquis thesaurus consideratur irrecuperabilis fore post perditionem, tanto diligentius custodia adhibetur, ne perdatur, sicut patet de oculo vel alio membro et de vita corporis. Sed castitas si amissa fuerit, numquam recuperari potest. Iuxta dictum Hieronymi XXXII. q. V. „Si Paulus”, ubi ait ad Eustochium sic: Quaeso, cave, ne quando dicat de te Deus: „Virgo Israel cecidit, et non est, qui suscitet eam”, ut habetur Amos V. Audacter – inquit – dicam: cum omnia possit Deus, suscitare virginem non potest post ruinam, valet quidem liberare de poena, sed non valet coronare corruptam. Haec ibi Hieronymus. Ad id sunt versus: Bis duo novi, quae numquam possunt reiterari: <versus> Virginitas, tempus, verbum missumque iuventus. (E)
Sed quaeritur: Quid de eo, qui voluntatem habuit aliquando peccandi et perdendi virginitatem, sed hanc voluntatem implere non potuit? Respondetur secundum Thomam II. II. q. CLII. et concordantes doctores, quod manente integritate corporis potest virginitas mentis recuperari per poenitentiam, etiam quoad aureolam, si resumit talis propositum perpetuo continendi. Si autem in carne amissa fuerit virginitas, numquam recuperari potest, ut patuit per Hieronymum. Item quid de castitate viduali vel coniugali? Numquid illam quis recuperare poterit, si peccando effectualiter perdiderit? Respondetur secundum Antoninum Florentinum in III.parte Summae titulo II., quod sicut ad aureolam consequendam non sufficit votum virginitatis seu propositum sine effectu, sic nec ad fructum consequendum. Unde si quis in morte poeniteat cum proposito continendi, auream (?) quidem habet, sed non fructum, nec aureolam, si perdidit corporalem virginiatem. Qui vero peccavit in actu luxuriae, postquam corruptus est vel corrupta, si poenitens vixit sanus cum proposito continendi nisi matrimonialiter, habet fructum tricesimum, sed cum proposito continendi simpliciter habet fructum sexagesimum, qui debetur vere viduis. Centesimum autem fructum habere non potest, ex quo semel corruptus est mente et corpore, sicut nec aureolam habere potest. Quia si quis propositum vidualis castitatis habeat, et tamen quandoque luxuriatur, sed post poeniteat cum proposito continendi simpliciter dicit sanctus Thomas in quarto dist. XLIX., quod fructus non debetur his, qui incontinenter vixerunt et in fine poenitent, sed ipsis debetur tantum essentiale praemium. Haec ibi. Et sic patet, quod in fine poenitendo castitas recuperari non potest, nec quoad aureolam, nec quoad fructum, sed tantum quoad auream seu praemium essentiale. Qui autem poenitet fortiter in sanitate cum proposito continendi, potest habere fructum, si continenter vivat de cetero. Si autem cadit a proposito, non habebit fructum, qui debetur continentiae viduali. Et similiter de coniugali, si luxurietur adulterando, tum si poenitentiam agit de peccato, salvabitur. O ergo homo, perpende, quam indicibilem thesaurum castitatis perdis, et irrecuperabiliter, et usque ad mortem certa pro conservatione eius, exemplo huius virginis sanctae videlicet N. Et prosequere legendam talis sanctae. (F)
Circa tertium de amore gratiositatis, scilicet apud Christum Dominum quaeritur, quomodo anima casta possit suam castitatem illaesam conservare, ut usque ad mortem perseverare valeat in gratia et amore Christi, sui sponsi, tamquam amica praedilecta. Ad quod respondetur, quod sicut lilii flos sex folia habet in se distincta et alba, sic castitas debet habere sex comites tamquam folia puritatis, quibus illaesa conservatur, ut Christi sit grata, et usque in finem perseverans mereatur coronam.
Primum folium floridae castitatis dicitur asperitas, scilicet mortificationis carnis. Unde I. Cor. IX.: Castigo corpus meum, et in servitutem redigo, ne cum aliis praedicavero, ipse reprobus efficiar. Bernardus: Periclitatur castitas in deliciis. Et Hieronymus in testamento: Nemo potest firmiter castus perdurare, nisi carnem domet. Si vidua, quae in deliciis vivit, mortua est, quid faciet puella in deliciis nutrita? Nam nix frigore aspero constricta candet, sed resoluta vertitur in lutum. Sic est de castitate.
Secundum folium sobrietas, quia ut Hieronymus in testamento dicit: Luxuria ex radice oritur gulae, iuxta illud Apostoli ad Eph. V. hortantis sic: Nolite inebriari vino, in quo est luxuria. Hinc etiam Chrysostomus super Ps. L. homilia V.: Castitas sine comitibus suis, ieiunio et temperantia cito labescit, his autem roborata per facile coronabitur, id est ad coronam perseverabit.
Tertium est operositas. Unde Isidorus De summo bono dicit sic: Servum Dei sine intermissione legere, orare et operari oportet, ne forte mentem otio deditam spiritus fornicationis surripiat. Cedit enim labori voluptas, animum autem vacantem cito praeoccupat. Haec Isidorus. Et Hieronymus ad Rusticum monachum dicit: Semper aliquid facito, ut te diabolus semper occupatum inveniat. Et iterum: Ama scientiam Scripturarum, et carnis vitia non amabis. Sed de otio scribitur Ecci. XXXIII.: Multa mala docuit otiositas. Exemplum de Sodomitis, de quibus scribitur Eze. XVI., quod haec fuit iniquitas Sodomae: saturitas et otium. Refert Valerius in Poli. li. VI. c. X., quod Octavianus imperator filias suas noluit otiari, sed fecit eas in lanificio informari, ut sic ab eis vitia vitarentur. Idem fecisse legitur et Karolus Magnus suis filiabus. Et sic patet.
Quartum folium est humilitatis, quia ut ait Gregorius in Moralibus: Saepe Deus permittit cadere sanctos et castos in luxuriam propter superbiam. Item Hugo: Saepe homo superbit et nescit, ideoque permittitur cadere in id, quod erubescit. Augustinus: Superba virginitas prostibulum est diaboli. Bernardus: Audio (? audeo?) dicere, quod nec virginitas Mariae Deo placuisset sine eius humilitate. Ex his patet propositum.
Quintum est verecunda maturitas. Debet enim castus homo esse silvestris et non discurrens sociali familiaritate, quia dissolutus facile labitur. Unde Ambrosius super Lucam: Discite, virgines, exemplo Mariae non circumcursare per alienas aedes, non demorari in plateis. Nam I. Cor. XV. scribitur, quod corrumpunt bonos mores colloquia prava. Maxime autem debet castus homo observare, ut sit maturus et verecundus ac multum cautus in conversatione mulierum fugienda. Nam Hieronymus in testamento dicit: Vir et mulier ignis et palea, diabolus autem numquam sufflare cessat, ut accendatur. Huius proelii numquam fuit victor nisi fugiens. Haec ille. Sic etiam de muliere respectu viri.
Sextum folium est crucis Christi sedulitas. Nam ut Bernardus super Canticum dicit: Nil tam efficax remedium contra omnia vitiorum temptamenta, sicut passionis Christi sedula memoria. Idem ibidem: Fremit mundus, premit corpus, insidiatur diabolus, non cado fundatus supra petram, Christum, quando vulnerum Domini recordabor. Haec ille. Multum ergo valet pro castitatis conservatione sedula passionis Christi memoria, quia per hoc charitas inardescet et dulcescit, et sic carnis concupiscentia desipit. Unde Gregorius: Gustato spiritu desipit omnis caro. Per hoc etiam homo roboratur contra temptamenta luxuriae et occidit in se concupiscentiam, quia ut Augustinus ait: Crucis Christi dulcis memoria crucifigit in carne vitia. Nam qui Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis, Gal. V.
O ergo homo, reconde haec in corde et observa, ut possis castitatem servare usque ad mortem, exemplo huius sanctae N., cuius historiam prosequi libeat. Rogemus itaque Dominum Iesum, ut det nobis castitatis et puritatis gratiam et perseverantiam, ac tandem in caelo gloriam perpetuam. Amen.