[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo LXXX.]
De sanctae crucis inventione
Sermo I. cum legenda
Qui me invenerit, inveniet vitam, et hauriet salutem a Domino. Prover. VIII. c.,[1] et ad laudem hodiernae festivitatis, scilicet sanctae crucis. (A)
Sicut Damascenus li. II. c. III. dicit, per crucem Christi, et non per aliud mors evacuata est, primi parentis peccatum est solutum, Infernus spoliatus est, et ad beatitudinem reversio data est, portaeque Paradisi apertae sunt. Et ibidem subdit: Haec est salus animae et corporis, omnium malorum aversio, omnium bonorum datrix, peccati interemptio, lignum vitae. Haec ille. Hanc autem crucem Christi hodie invenit sancta Helena. Idcirco pro huius inventionis festo merito et convenienter verba praemissi thematis accipiuntur in persona crucis: Qui me, scilicet crucem Christi, invenerit fide integra, charitate formata, inveniet vitam et hauriet salutem. In quibus verbis tria mysteria notabimus pro hoc sermone:
· Primum dicitur crucis requisitio spiritualis ex hoc, quod dicitur: Qui invenerit
· Secundum dicitur crucis operatio salutaris ex hoc, quod dicitur: vitam et salutem haurire
· Tertium dicitur crucis inventio materialis hoc occasione festi. (B)
Circa primum de spirituali requisitione crucis accipiamus pro conclusione, quod omnis Christianus ut valeat salvari, debet toto posse conari ad requirendum et portandum spiritualiter crucem Christi. Declaratur primo per rationem, quia ut ait Augustinus super Iohannem sermone II., Deus instituit lignum, ut mare transeamus. Nemo potest transire mare huius saeculi, nisi Christi cruce portatus. Haec ille. Exempli gratia: Homo viator quando venit iuxta profundum fluvium, tristatur, quod non potest pertransire. Si autem ibidem contingat invenire navem quaesitam, magnum habet solatium et maximam securitatem. Sic spiritualiter est de fluvio praesentis vitae fluxibilis, ad portum salutis homo pervenire non potuit, nisi per crucem Christi, per quam tamquam per navem venimus ad portum salutis. Isidorus De summo bono: Quotiens in fluctibus et procellis es, scilicet temptationum, lignum ascende crucis, et liberaberis. Item Eusebius: Tota salus mentis et corporis provenit ex ligno crucis. Nam si hoc lignum Christus non pertulisset, totus mundus et anima, et corpore aeterna periisset damnatione, nec gloriosa resurrectio morti successisset.
Secundo patet conclusio per praefigurationem, quia in diluvio omnes homines perierunt praeter paucos, id est octo animas, quae ab aquis salvae factae sunt per lignum arcae, I Pet. III.[2] Cur hoc, nisi ad figurandum, quod sine ligno crucis non est salus et liberatio animarum? Sap. XIV.: Exiguo ligno credunt homines salvare animas suas, et transeuntes mare per ratem liberati sunt.[3]
Tertio claret conclusio per doctorum dicta et instructionem, et aliquos doctores producamus. Primus est Bernardus de Floribus dicens sic: Mira res, nihil formidolosius homini, quam crucem pati. Sed quare timent homines crucem, nisi quia latrones sunt; si latrones non essent, crucem non timerent. Circumire possum, Domine, caelum et terram, mare et aridam, et nusquam te inveniam, nisi in cruce; in hac te invenit, quicumque invenit. Idem in sermone: Neminem – inquit – audiamus, fratres, non carnem et sanguinem, non spiritum quemlibet descensum de cruce suadentem; persistamus in cruce, moriamur cum Christo in cruce. Haec ille. Secundus doctor Augustinus in sermone: Tota – inquit – vita Christiani, si secundum evangelium vivat, crux atque martyrium est. Audiat ergo Christianus dicentem ipsum: Qui non baiulat crucem suam et sequitur me, non est me dignus, Lu. XIV.[4] Tertius doctor Iohannes Gerson, Cancellarius Parisiensis, li. De interna conversatione c. XII. dicit sic: Durus multis videtur hic sermo: „Abnega teipsum, tolle crucem tuam et sequere Iesum.”[5] Sed multo durius erit audire illud extremum verbum: „Discedite a me, maledicti, in ignem aeternum.”[6] Et infra: Quid times tollere crucem, per quam itur ad regnum? Non est salus animae, nec spes aeternae vitae, nisi in cruce. Infra: Quis sanctorum in mundo sine cruce et tribulatione fuit? Nec ipse Dominus Iesus una hora sine dolore passionis fuit, quamdiu vixit; et quomodo tu aliam viam quaeris, quam regiam viam sanctae crucis? Erras, erras, si aliud quaeris, quam pati tribulationes. Vult enim Deus, ut tribulationes sine consolatione discas pati, ut illi totaliter te subicias, et humilior ex tribulatione fias. Haec et plura ibidem, quae causa brevitatis sufficiant. (C)
Quaeritur ergo hic, quid sit, vel in quo consistat crucis requisitio spiritualis et baiulatio. Ad hoc respondet Hugo De claustro animae li. II., et quidam alii concorditer dicendo sic: Tres sunt cruces, scilicet quae hodie inventae sunt quaerendo:
- Prima latronis desperantis
- Secunda latronis orantis et poenitentis
- Tertia Christi patientis pro nobis.
Prima crux malitiae diabolicae. Secunda poenitentiae verae. Tertia iustitiae perfectae. Item Orosius super Cantica: Qui malus est et non confitens, cum latrone blasphemante damnatur diaboli cruce. Qui vero nocens est, sed peccata confitens, cum latrone confitente salvatur. Qui vero innocenter mala vel mortem patitur, cum Christo crucifigitur. Haec ille.
Primi ergo sunt, qui inveniuntur in cruce mali latronis, ut sunt peccatores. Sunt enim tales in cruce peccati vel malitiae et diaboli, quia ut ait Augustinus, unaquaeque culpa (?) sibi ipsi poena est, iuxta illud Ecci. XII.: Non est ei bene, qui assiduus est in malis.[7] Habet quippe haec crux quattuor cornua poenarum. Primum est poena ante peccatum in cogitando et laborando, ut possit perpetrare malum. Bernardus: Laborat latro nocte ferro vestitus, ut praedam rapiat, vigilat fur, ut domum fodiat, vigilat luxuriosus, ut voluptatem impleat, sed hi longe sunt a labore, quem Dominus considerat. Vae ergo portantibus crucem non Christi, sed diaboli, ut maleficiant. Secundum cornu est poena post peccatum. Bernardus: Non est maior poena, quam remordens conscientia. Tertium cornu est confusio coram hominibus. Cato:
Conscius ipse reus de se putat omnia dici.
Et Ps.: Confundantur et pereant peccatores a facie terrae.[8] Quartum cornu est aeternum tormentum. Stipendia enim peccati mors, Rom. VI.[9] Gregorius: Momentaneum est, quod delectat, aeternum, quod cruciat.
Secundi sunt, qui quaerunt et portant crucem boni latronis, quam invenit hodie Helena regina, id est ratio debet requirere regens sensualitatem, et debet compellere Iudam, id est carnem, minando ei ignem, scilicet aeternum. Et ista est crux verae poenitentiae, quae consistit in quattuor cornibus. Primum, scilicet inferius cornu est humilis recognitio et dolor peccati. Augustinus: Ubi dolor finitur de poenitentia, nil remanet de venia. Secundum, scilicet superius cornu est Dei placatio per confessionem et satisfactionem cum proposito numquam de cetero offendendi. Tertium, scilicet dextrum cornu est restitutio. Augustinus XIV. q. VI. „Si res”: Peccatum non dimittitur, nisi restituatur ablatum. Quartum, scilicet sinistrum cornu est iniuriarum remissio. Augustinus: Unusquisque talem indulgentiam accepturus est a Deo, qualem ipse dedit proximo. (D)
Tertia crux fuit hodie principalius quaesita, scilicet Domini nostri Iesu Christi, quam inveniunt et portant gloriose iusti, ut dicant cum Apostolo Gal. II.: Christo confixus sum cruci, vivo ego iam non ego, vivit vero in me Christus.[10] Sed in quibus haec crux consistat? Bernardus in sermone „Vicit leo” edocet dicens in haec verba: His virtutum gemmis quattuor cornua crucis a Christo ornantur: supereminens est charitas, a dextris est oboedientia, a sinistris patientia, in profundo humilitas. His ditavit trophaeum crucis consummatio Dominicae passionis. Sic ergo spiritualiter in hac cruce debet pendere bonus Christianus. Gal. V.: Qui Christi sunt, carnem suam crucifixerunt cum vitiis et concupiscentiis.[11] Qui hanc crucem invenerit et portaverit, inveniet vitam in Christo, et hauriet salutem aeternam. (E)
Circa secundum principale de operatione salutis nostrae per crucem Christi quaestio utilis occurrit, utrum sine Christi cruce vel absque Filii Dei passione salvari genus humanum fuerit possibile. Ratio quaestionis est, quia Deus est omnipotens. Et ideo sicut solo imperio voluntatis homines creavit, ita solo imperio voluntatis salvare potuit. Gregorius XX. Moralium: Qui nos fecit exsistere ex nihilo, revocare etiam sine sua morte et passione crucis potuit sola voluntate. Sed in contrarium est Scriptura, Lu. ultimo: Oportebat pati Christum, et sic praedicari poenitentiam in remissionem peccatorum in nomine eius etc.[12] Ad haec respondendo secundum doctores, praecipue Bonaventuram et Richardum super III. dist. XX., concorditer Alexandrum de Hales et Thomam III. parte q. XLVI. ar. I. eliciamus tres praecipuas veritates pro documento.
Prima veritas, quod de potentia Dei absoluta potuit Deus hominem salvasse sine Christi poena. Unde Leo papa in quodam sermone Ramis palmarum dicit sic: Omnipotentia Filii Dei, qua aequalis est Patri, potuisset liberare genus humanum solo imperio voluntatis suae, nisi divinis operibus magis congruisset. Item Augustinus XIII. li. De Trinitate: Dicimus alium – inquit – modum Deo possibilem fuisse, cuius potestati cuncta subiacent. Sed sanandae nostrae miseriae convenientiorem alium modum non fuisse, quam per Christi passionem. Et per haec solvitur ratio praescripta, quod bene procedit, quia potuit Deus hoc absoluta potentia, sed non fecit, quia non congruit. Sicut exempli gratia rex de sua potentia absoluta posset ex regia clementia mandare, quod omnes, qui sunt in carcere, vel morti iudicati, pro tali die dimittantur liberi. Sed convenienter et legitime non potest hoc facere, nisi satisfactio fiat vel restitutio illis, quibus tales tenentur.
Secunda veritas, quod de potentia ordinata homo salvari non poterat sine crucis Christi poena et morte satisfactoria. Ratio, quia potentia ordinata respicit ordinem iustitiae, quae exigit condignam satisfactionem. Sed genus humanum iuste incurrit poenam et mortem aeternam pro peccato primorum parentum. Quamvis enim diabolus in Paradiso iniuste invaserit hominem et deceperit, tamen homo voluntarie consentiens iuste derelictus est sub diaboli potestatem cadere et reatum poenae ac mortis aeternae, cui se voluntarie obligavit incurrere. Idcirco ordinata potentia non potuit liberari et salvari aliter, quam per satisfactionem Filii Dei in cruce pro toto genere humano, per quam passionem in cruce multa expedientia ad salutem humani generis convenientissime concurrebant, ut patebit in se. (F)
Tertia veritas, quod quamvis Christum pati et mori in cruce non erat simpliciter necesse pro nostra salute, erat tamen necessarium ex Dei ordinatione ad salvandum sic congruentissime secundum ordinem iustitiae. Declaratur, quia Christus non cogebatur, nec oportebat eum pati pro nostra salute necessitate coactionis, quin alio modo potuisset nobis salutem dare, quia si homines Christum Dei Filium cognovissent, numquam crucifixissent, ut ait Apostolus I. Cor. II.,[13] quod si Deus fecisset, ut scilicet agnovissent Christum homines omnes, et non occidissent, in tali casu voluntas sola Christi ad patiendum et charitas intima suffecisset ad salvandum hominem, ut volunt praedicti doctores. Sicut etiam si homo in Paradiso non peccasset, nihilominus secundum Scotum Christus incarnatus fuisset ex charitate et Dei ordinatione, non tamen carnem mortalem et passibilem assumpsisset, nec aliquis illum in Paradiso occidisset, sed in sola notitia et fide Christi homines in caelum pervenissent. Erat ergo non simpliciter necessarium pati Christum, sed ex suppositione divinae praeordinationis, et congruentioris liberationis humanae, quia sic in cruce pati Christum magis expediebat ad nostram salutem multis rationibus, quas accipe secundum ordinem alphabeti. Primo ratione absolutionis a sorde peccati. Apocal. I.: Dilexit nos et lavit nos a peccatis in sanguine etc.[14] Secundo ratione beatitudinis, scilicet promerendae per suam passionem, quia per hoc Christus convenienter promeruit pro sua oboedientia et humilitate exaltationem. Iuxta illud Phil. II.: Factus est oboediens usque ad mortem, mortem autem crucis, propter quod et Deus exaltavit illum.[15] Et nobis gratiam, non solum liberationis, sed etiam iustificationis per sacramenta, quae efficaciam habent ex Christi passione, et promeruit in futuro nobis etiam gloriam beatitudinis. Tertio ratione charitatis, scilicet in nobis accendendae, sine qua non est salus, I. Cor. III.[16] Unde Bernardus: Super omnia te amabilem mihi reddit, o bone Iesu, calix passionis, quem bibisti in cruce, hoc est enim, quod affectum meum artius stringit, iustius erigit et fortius allicit. Quarto ratione divinae dilectionis, scilicet cognoscendae, per hoc enim cognoscit homo, quam summe Deus nos diligat, Ro. V.: Commendat in nobis Deus suam charitatem, quia cum essemus inimici, Christus pro nobis mortuus est.[17] Quinto ratione exemplificationis, quia per hoc datur nobis summum exemplum oboedientiae, humilitatis, iustitiae, patientiae et aliarum virtutum salutiferarum, unde I. Pe. II.: Christus pro nobis passus vobis relinquens exemplum, ut sequamini vestigia eius.[18] Sexto ratione fraudis, scilicet diabolicae, ut sicut diabolus fraudulenter hominem in ligno vicerat, ita in ligno vinceretur per Christum Dominum, non quidem potentia deitatis, sed iustitia et humilitate, ut dicit Augustinus XIV. De Trinitate. Septimo ratione gloriae Dei in hoc, quod implevit Christus sic omnia per prophetas praenunciata a Deo et ordinata ac revelata in Scripturis. Octavo ratione humanae emptionis et obligationis, quia per hoc homini indita est maior obligatio ad serviendum Christo, et non peccatis. Unde I. Cor. VI.: Empti estis pretio magno, glorificate et portate Deum in corpore etc.[19] O ergo homo Christiane, recognosce Christi Iesu amorem, qui voluit pro te pati etc. (G)
Circa tertium mysterium de inventione materialis crucis Christi accipe pro conclusione, quod inventio sanctae crucis digne ab Ecclesia hodie colitur, quia hodie inventa perhibetur, et miraculis manifestata probatur. Pro cuius historia vel legenda notandum, quod sancta Christi crux multipliciter dicitur fore inventa pro temporum varietate.
Primo nempe inventa fuit a Seth, filio Adae, ut legitur in Evangelio Nicodemi, quod scilicet cum Adam infirmaretur, Seth, filius eius portas Paradisi adiit, et oleum ligni misericordiae, quo corpus perungeret pro recipienda sanitate, postulavit. Cui apparens Michael angelus ait: „Noli laborare et flere pro hoc oleo, quia habere non poteris, nisi quando completi fuerint quinque milia quingenti anni.” Legitur autem alibi, quod tunc dedit sibi angelus tria grana ligni vetiti, prout etiam Lyra super Iohannis V. recitat. Rediens ergo et patrem mortuum inveniens haec grana super tumulum patris plantavit. Inde quoque ortae sunt tres virgulae, quae postea in unam arborem coniunctae, sicut recitando dicit Lyra ubi supra, creverunt in arborem magnam, et usque ad tempora Salomonis illa perduravit. Et in quadam historia Graecorum legitur, quod tradidit ei angelus de ligno, in quo Adam peccavit, et dixit: et quando fructum fecerit, tunc pater salvabitur. Sed haec apocrypha sunt, quamvis historice narrari possint, quia non derogant fidei.
Secundo inventa fuit a Salomone, qui dum domum saltus aedificaret, videns arborem pulchram, istam praecidi iussit. Et ut dicit Iohannes Beleth, nusquam locari poterat vel aptari, modo nimis longitudine excedens, modo brevitate deficiens; ob hoc indignati artifices ipsam reprobarunt, et super quendam lacum, ut esset pons transeuntibus, proiecerunt. Regina autem Saba, quae secundum Iosephum dicta fuit Nicaula, cum venisset in Hierusalem audire sapientiam Salomonis, ut habetur III. Re. X.,[20] quae dum per lignum transire debebat, vidit in spiritu, quod Salvator mundi in illo ligno suspendendus erat. Ideo super illo non ivit, sed reverentiam ei fecit. Et ut dicitur in Historia scholastica, intimavit Salomoni, quod in illo ligno quidam suspendendus foret, per cuius mortem Iudaeorum regnum deleri deberet. Salomon igitur hoc lignum inde sustulit, et in profundissimis terrae visceribus demergi fecit. Postea probatica piscina ibidem facta est, ubi Nathinaei hostias abluebant. Unde et probatica dicitur a probaton, quod est ’ovis’, scilicet pro hostia immolanda secundum Lyram.
Tertio inventa fuit a Iudaica gente in illa piscina, quia ut scribitur Ioh. V., haec piscina habuit virtutem hanc, quod cum angelus Domini descendisset, et aqua moveretur, quicumque prior descendebat in piscinam, sanabatur a quacumque infirmitate.[21] Hoc autem putatur a nostris doctoribus, quod non solum ex descensu angeli tale miraculum fiebat, sed etiam ex virtute ipsius ligni sanctae crucis ibi latentis. Appropinquante ergo passione Christi praedictum lignum supernatavit divino nutu, quod cum Iudaei vidissent, ipsum acceperunt, et Domino crucem paruerunt, tandem post mortem Christi et ascensionem ipsam crucem Iudaei in terra absconderunt in Golgotha, ubi crucifixus fuit Dominus, ubi per ducentos annos et ultra latuit. (H)
Quarto ergo inventa est ab Helena, Constantini matre, et haec ab Ecclesia inventio hodie celebratur. Aliae autem inventiones praedictae non coluntur, quia tunc nondum fuit hoc lignum sanguine Christi consecratum. Repertum est autem hoc lignum hodie tali modo, quod ut habetur in Ecclesiastica historia, tempore Constantini imperatoris Maxentius Romanum imperium invasit, et imperator contra illum conflicturus iuxta pontem Albinum ad fluvium Danubii exsistentem conscendit. Cum igitur Constantinus multum anxiaretur, et pro auxilio ad caelum crebro oculos levaret, vidit per soporem ad orientis partem in caelo signum crucis igneo fulgore rutilare, angelosque astare et sibi dicere: „Constantine, in hoc vinces.” Et ut dicitur in Historia tripartita, dum de hoc, quid esset, imperator miraretur, Christus nocte eidem apparuit cum signo, quod vidit in caelo, iussitque, ut fieret eius signi figuratio pro auxilio; tunc Constantinus laetus factus et de victoria securus iam redditus signum crucis in fronte et vexillis designat, et manu dextra auream crucem portat, oravitque, ut sine sanguinis effusione victoriam Dominus praestaret, et sic factum est. Maxentius enim iusserat decipulam in navibus compositis fluvio pontibus strato fieri, et divino nutu sui operis oblitus festinavit pontem cum paucis conscendere, iubens, ut ceteri sequantur, et sic decipula, qua Constantinum decipere voluit, est deceptus, et in fluvii profundum demersus. Constantinus vero ab omnibus unanimiter est susceptus. Tandem aliquanto tempore interiecto Romae visionem Petri et Pauli apostolorum vidit, et sacro baptismate tunc per papam Silvestrum renatus et a lepra mundatus in Christum perfecte credidit, et sic matrem suam, Helenam misit Hierosolymam, ut crucem Domini requireret, cuius signo victoriam habuisse recordabat. (I)
Cum ergo Helena Hierusalem advenisset, omnes Iudaeorum sapientes ad se congregari iussit, super quo Iudaei pavefacti dicebant ad invicem: „Quare putatis, nos regina ad se faciat congregare?” Inter quos unus ex eis, nomine Iudas dixit: „Scio, quia vult a nobis discere, ubinam sit crucis [lignum], in quo Christus crucifixus fuit. Videte ergo, ne quis confiteatur illud. Sin autem, scitote, quod lex nostra evacuabitur.” Et indicavit eis, quomodo avus eius patri suo, et pater suus sibi moriens revelaverit de loco crucis, ubi iacebat. Cum ergo illi omnes ante reginam stetissent, interrogati de loco, ubi crucifixus erat Dominus, nullatenus indicare vellent, iussit omnes igne cremari. At illi timentes tradiderunt Iudam, quod ipse scire deberet. Cui regina dixit: „Mors et vita proposita sunt tibi; si non ostenderis locum, qui dicitur Golgotha, ubi crucifixus fuit Dominus, ut inveniam crucem eius, per crucifixum fame te perimam, nisi dixeris veritatem.” Ille respondit: „Quomodo scire possum, cum iam ducenti et amplius anni fluxerint, nec illo tempore natus fui.” Cum ergo illum in puteum siccum proiecisset, et sex diebus ieiunio afflixisset, die septimo promisit se indicaturum. Extractus ergo cum ad locum illum venisset et orasset, ecce subito locus commovetur, et fumus aromatum miri odoris sentitur, ita ut miratus Iudas ambabus manibus plauderet et diceret: „In veritate, Christe, tu es Salvator mundi!” Tunc viriliter coepit fodere, et per viginti passus fodiens tres cruces repperit absconditas. Cumque nescirent discernere crucem Christi, eas in medio civitatis posuerunt, ibidem gloriam Domini praestolantes. Et ecce circa horam nonam quidam iuvenis mortuus eferebatur, super quod corpus Iudas primam et secundam crucem posuit, sed nequaquam ille surrexit; apponens tertiam protinus defunctus ille rediit ad vitam. Quaedam etiam mulier infirma et semiviva iacens, quae erat primaria civitatis, adhibita prima et secunda cruce nil profecit, tertia autem adhibita protinus sana surrexit, et sic hanc cognoverunt esse crucem Christi. Quam insuper per titulum positum a Pilato ibidem inventum discreverunt, ut ait Ambrosius. Tunc diabolus in aere vociferans dixit: „O Iuda, quid hoc fecisti, Iudae meo contraria operatus es. Nam ille fecit me suadente proditorem, tu contra me Iesu invenisti crucem. Verum scito, quod tibi vicem rependam cum tormentis per regem, quem contra te suscitabo.” Ad quod Iudas non extimuit, sed constanter dixit: „Christus te damnet in abyssum ignis aeterni.” Post haec Iudas baptizatus Quiriacus appellatur, et Hierosolymorum defuncto episcopo ibidem in episcopum ordinatur. Cumque Helena regina etiam clavos desideraret invenire, rogavit Iudam, qui ad locum veniens preces fudit, et mox clavi fulgentes velut aurum in terra apparuerunt. Quos ille accipiens reginae detulit, et illa adorando cum reverentia suscepit, et crucis partem thecis argenteis ibidem conditam reliquit, et aliam partem cum clavis filio detulit. Iudam autem factum episcopum Quiriacum tandem Iulianus Apostata diabolo suadente eo, quod sanctam crucem invenerit, martyrizavit. Rogemus ergo Dominum Iesum, ut per suam crucem det nobis gratiam omnibus in praesenti et gloriam in futuro. Amen.
[1] Prv 8,35
[2] Cf. I Pt 3,20
[3] Sap 14,5
[4] Cf. Lc 14,27; Mt 10,38
[5] Cf. Mt 16,24; Lc 9,23
[6] Mt 25,41
[7] Sir 12,3
[8] Cf. Ps 82,18; Ps 67,3; Ps 1,4
[9] Rm 6,23
[10] Gal 2,19-20
[11] Gal 5,24
[12] Lc 24,46-47
[13] Cf. I Cor 2,8
[14] Apc 1,5
[15] Phil 2,8-9
[16] Cf. I Cor 13,1-3 (?)
[17] Cf. Rm 5,8-9
[18] I Pt 2,21
[19] I Cor 6,20
[20] III Rg 10,6-7
[21] Ioh 5,4