[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo LXX.]
De sancto Adalberto episcopo et martyreSermo cum legenda
Talis decebat ut nobis esset
pontifex sanctus, innocens, impollutus, segregatus a peccatoribus.
Heb. VII. ca.1 (A)
Verba haec quamvis litteraliter sint de Christo scripta, tamen convenienter possunt etiam dici de beato Adalberto. Ipse enim in his imitatus est Christum, fuit nempe pontifex. Dicitur autem pontifex secundum Catholicon episcopus vel sacerdos 'pontem faciens', id est iter salutis praebens aliis. Quod vere sanctus Adalbertus fecit non solum propinquis, sed etiam longe positis gentibus, videlicet per Bohemiam, per Poloniam, per Hungariam et per Moraviam ac Prusciam Christi fidem praedicando, et sic ab errore infidelitatis ad viam salutis convertendo. Ipse quoque fuit mundissimae et sanctissimae vitae et segregatus a peccatoribus, tam quoad abstinendum a peccatis illorum, quam quoad habitationem. Cum enim esset episcopus Pragensis, et videret populum sceleratum a suis peccatis enormibus nullo suo conatu vel labore revocare posse, illos deseruit, et monasterium intravit, ut Christo ibi fidelius serviret. Denique ipse merito dicitur pontifex sanctus ratione martyrii. Nam Anselmus super Ps. III. dicit sic: Sanctus dicitur quasi 'sanguine unctus'. Unde soli martyres proprie sancti dicuntur, alii iusti et beati. Haec ille. Sed quoniam Adalbertus sanguine pro Christo fuso unctus fuit, ergo merito de eo verba ista accipiuntur pro sermone: Talis decebat, ut nobis etc. In quibus verbis hic sanctus praecipue commendatur de tribus:
- Primo de pastorali praesidentia, cum dicitur: nobis pontifex. etc.
- Secundo de speciali sanctimonia, cum dicitur: innocens, impollutus, segregatus. etc.
- Tertio de martyrii patientia, cum dicitur: sanctus, quasi 'sanguine tinctus'. (B)
Circa primum de pastorali praesidentia accipiamus pro conclusione verbum Hugonis De claustro animae li. II., quod omnes rectores et praelati, qui sunt loco Christi, debent Christum imitari. Et hoc maxime in tribus - inquit -: in dignitate, in potestate, in officio. Et declarans idem Hugo subdit: Fuit enim Christus sacerdos, rex et minister. Sacerdos, cum in ara crucis seipsum hostiam daret. Rex, cum a ligno Dominus regnaret. Minister, cum pedibus Petri et discipulorum aquam ministraret et ablueret. Sacerdoti ergo dignitas, regi potestas, ministro competit officium. Dignitati debetur reverentia, potestati oboedientia, officio cura. Duo ex his praelatis debentur, tertium vero subiectis, nam reverentia et oboedientia praelatis exhibenda est a subiectis, cura vero subiectis est impendenda a praelatis. Haec Hugo, ubi supra. Si autem quaeras, qualiter debeat quicumque praelatus vel praesidens, sive ecclesiasticus, sive etiam saecularis in praedictis Christum Iesum imitari, clare ostenditur, quoad praelatum ecclesiasticum in baculo pastorali, quem portat, et quoad potestatem saecularem, in gladio. De quod dicit Apostolus Ro. XIII., quod non sine causa gladium portat,2 scilicet iudex vel princeps. (C)
Primo inquam de baculo pastorali. Sciendum est, quod omnes pontifices utuntur baculo pastorali praeter solum Romanum pontificem, qui non utitur. Cuius una ratio est, quia Petrus apostolus miserat Martialem discipulum cum alio condiscipulo in Germaniam ad praedicandum, qui cum per XX diaetas ivissent, Martialis mortuus est, et alius ad Petrum rediens narravit, quid acciderat. Petrus autem baculum ei tradidit dicens, quod rediret ad eum, et baculum super corpus defuncti poneret, et ut resurgeret, in nomine Domini Iesu Christi imperaret, quod et fecit. Ex quo ergo Petrus a se baculum removit et subditis tribuit: ideo papa omnis Petri successor illo non utitur. Alia ratio est mystica, quia per baculum significatur potestas auctoritatis et regiminis, sed Romanus pontifex non ab homine, sed a Deo habet acceptam potestatem et auctoritatem, ideo baculo non utitur ad id significandum. Alii autem pontifices recipiunt baculos a suis superioribus ex eo, quod ab homine recipiunt potestatem, videlicet a vicario Christi, ergo etc. Notandum autem, quod in baculo pastorali sunt tria pro triplici significatione ad imitandum Christum in pastoratu animarum, quae istis versibus notantur:
<versus> Collige per primum, medio rege, punge per imum.
<versus> Attrahe sustenta, stimula, vaga, morbida lenta.
Itaque baculus pastoralis primo habet principium, et in illo habet curvitatem, ad significandum, quod pastor animae habet colligere tam suam, quam aliorum animas, exemplo Christi, qui dixit Io. X.: Alias oves habeo, quae non sunt ex hoc ovili: et illas oportet me adducere.3 Sunt enim animae subditorum divisae a Deo per peccata varia. Isa. LIX.: Iniquitates vestrae diviserunt inter vos et Deum vestrum.4 Et quandoque etiam ipsa anima pastoris est divisa per multas externas occupationes, debet ergo pastor animas colligere tam suam, quam subditorum ad verum pastorem Christum per conversionem docendo verbo et exemplo et sacramenta administrando. Unde Gregorius in Registro et VIII. q. I. "In Scripturis" dicit, quod pastor Ecclesiae nisi diligenter pascat oves, Christum pastorem carum non videtur amare. Et Innocens: Pascere debet - inquit - pastor animarum oves verbo doctrinae, exemplo vitae et sacramentorum administratione. Item baculus pastoralis habet secundo medium rectum, id est hastile. Et hoc ad significandum iudicium rectum, Deut. V.: Non declinabitis neque ad dexteram, neque ad sinistram.5 Denique habet finem pungentem ad significandum, quod exemplo Christi debet vitiosos et tepidos pungere per correctionem, Ecci. X.: Verba sapientum quasi stimuli et quasi clavi defixi in altum.6 Ecce patet, quod praelati sprituales debent Christum imitari in pascendo gregem, in iudicando iuste et in corripiendo malos. (D)
Secundo quoque domini et rectores temporales qualiter debeant imitari Christum in regendo, edocentur in gladio, quem portant, in quo sunt haec duo. Primum, quia est ex utraque parte acutus iste gladius. Sic et de Christo legitur Apoc. I., quod visus est ex ore eius gladius procedens ex utraque parte acutus.7 In quo significatur sententia iusta ad partem utramque in iudicio principis. Secundum est, quia iste gladius portatur in vagina. Unde et Christus dixit Petro: Converte gladium tuum in vaginam!,8 ad significandum, quod iudex vel princeps non debet uti gladio, scilicet punitionis hominum, nisi ex causa et modo iusto utilitatis ratione ac cum temperamento misericordiae. Unde Hieronymus XXIII. q. V. in c. ["Non frustra"]: Non frustra - inquit - sunt instituta potestates regis, ungulae carnificis, arma militis, disciplina dominantis, severitas boni patris. Habent omnia ista modos suos, causas, rationes, utilitates. Haec cum timentur, et boni quieti inter malos vivunt, et mali coercentur. Haec ibi. Sed ex quo pro tempore solent in nostra provincia instituere novos iudices et magistros civium ac rectores, ideo aliquas quaestiones utiles hic inserere curavimus. (E)
Prima quaestio, utrum appetere quamcumque praesidentiam, sive spiritualem, sive temporalem, sit peccatum mortale. Respondetur secundum fratrem Angelum de Clavasio in Summa, quod non semper est mortale, sed in certis casibus. Primus est ratione finis, quando scilicet in tali appetitu constituit finem, paratus quodcumque mortale committere prosequendo potentiam vel honorificentiam aut praesidentiam. Secundus casus ratione rei, quae appetitur, puta, si quis appeteret plura beneficia ecclesiastica, nisi in casu licito ar. c. "Quia in tantum", extra de praebendis. Similiter quando quis appeteret temporalem praesidentiam vel officium, quod non potest sine peccato mortali exerceri. Videlicet exactiones iniustarum talliarum, ut telonea illicita etc. Tertius casus ratione indignitatis, quando scilicet appetit aliquid beneficium vel officium saeculare vel ecclesiasticum, sciens se indignum ratione criminis vel ignorantiae et huiusmodi, tunc enim est mortale, quia vult, quod lex prohibet tali. Quartus casus ratione inordinatae intentionis, ut cum appetit beneficium aut dignitatem, qui habet curam animarum, principaliter propter honorem, non propter salutem animarum vel utilitatem Ecclesiae vel propter servire Deo. Similiter si quis temporale officium appeteret propter aliquid illicitum liberius perpetrandum, vel propter divitias cumulandas per birsagia etc. Et haec omnia intelligenda sunt, si fiant ex deliberata voluntate, alias veniale peccatum est, ut communiter. Ad praedicta facit dist. LXI. c. "Miramur", ubi Leo papa dicit sic: Principatus, quem aut seditio extorsit, aut ambitio occupavit, etiamsi moribus atque actibus non offendit, ipsius tamen initii sui est perniciosus exemplo et vix bono peraguntur exitu, quae malo sunt inchoata principio. Hae ibi. Ad idem Chrysostomus, ut habetur dist. XL. c. "Multi", dicit: Quicumque desideraverit primatum in terra, inveniet confusionem in caelo, nec inter servos Christi computabitur, qui de primatu tractaverit. Haec ille. (F)
Secunda quaestio, utrum oblatam praesidentiam recusare sit peccatum mortale. Respondetur secundum eundem fratrem Angelum, quod quamvis praesidentiam homo appetere non debeat, alias appetendo sit indignus, I. q. I. "Principatus", et supradicto c. "Miramur", tamen cum offert praesidentia, sive spiritualis, sive temporalis, non est fugienda vel recusanda ex desidia. Nam si talis est dignus ad talem praesidentiam, et aeque dignus non est, cui debeat dari, tunc recusare est peccatum mortale. Unde dicit Gregorius in Registro et habetur VIII. q. I. "In Scripturis", quod si is, qui valet, omnipotentis Dei oves renuit pascere, ostendit se pastorem summum minime amare. Si enim unigenitus Patris pro explenda utilitate omnium de secreto Patris ad publicum nostrum egressus est, nos quid dicturi sumus, qui secretum nostrum praeponimus utilitati proximorum? Haec ille. (G)
Tertia quaestio: Unde est, quod quandoque mali et nocivi praesidentes vel pastores praeficiunt plebi? Ad hoc respondet Origenes super li. Iudicum homilia IV. et Hieronymus ibidem, qui dicunt sic: Non semper principes populi et Ecclesiae iudices per Dei arbitrium dantur, sed prout merita nostra deposcunt. Si mali sunt actus nostri, dantur nobis principes secundum meritum nostrum. Unde Dominus ait de Saule: fecerunt sibi regem, sed non per me,9 quem tamen utique ipse Dominus iusserat regem fieri. Sed quoniam non secundum Dei voluntatem, sed secundum peccatoris populi meritum fuerat electus, negat eum sua voluntate vel consilio constitutum. Ad idem etiam Gregorius in Registro dicit sic: Regentium vita et plebium merita ita convertuntur, quod saepe ex culpa regentium deterior sit vita subditorum, et saepe ex merito plebium delinquat vita pastorum. Quod enim mala actio praesidentis valde noceat subditis, claret in Pharisaeis, de quibus Dominus ait: Vos non intratis, scilicet in regnum caelorum, nec introeuntes intrare permittitis.10 Et quod culpa plebium multum noceat vitae pastorum, in David facto cognoscimus, qui sanctus et a Deo laudatus, tamen elatione inflatus populum numerando peccavit, et tamen vindictam populus suscepit David peccante. Cur hoc? Quia secundum meritum plebium disponuntur corda regentium. Haec Gregorius. Ad hoc idem facit exemplum in beato Adalberto, qui cum esset sanctus episcopus Pragensis, sed populus multis sceleribus se laxasset, nec revocari posset, beatus Adalbertus Deo revelante ab eisdem abscessit, et ad salvandas alias gentes est missus. Unde pro demerito illius populi peccantis ablatus est ab eis sanctus praelatus. O ergo, peccator, vide Dei iudicia, et pertimisce ac convertere! (H)
Circa secundum principale de sanctitate Adalberti accipiamus pro conclusione, quod hic beatus vir Adalbertus claret et nomine perfectus, et munditia vitae sanctus. Declaratur primo ex ratione. Nam quaeritur, utrum in hac vita possit aliquis dici vere perfectus et sanctus. Ratio quaestionis, quia Bernardus super Canticum sermone XXII. dicit, quod sanctus ille vere dici potest, qui vere mundus est ab omni peccato. Unde - ait - in Scripturis usitatum est sanctificationem pro munditia poni.11 Sed nemo in hac vita mundus a peccato, nec infans, cuius unius diei vita est super terram,12 Iob XV., secundum13 tamen aliam translationem. Item Proverb. XX.: Quis potest dicere: mundum est cor meum, purus sum a peccato?14 Et I. Ioh. I.: Si dixeremus, quod peccatum non habemus, nosmetipsos seducimus et veritas in nobis non est.15
Non videtur ergo, quomodo homo possit in hac vita esse perfectus et sanctus. Respondetur ad haec secundum doctores, praecipue Lyram, quod homo quamvis non potest se veraciter dicere immunem ab omni peccato, secundum quod sonant praedictae auctoritates, nisi cui esset ex speciali gratia revelatum a Deo. Nam si intellegere volumus praemissas auctoritates de peccato veniali, illud non potest in praesenti totaliter vitari. De illo enim dicitur Proverb. XXIV.: Septies in die cadit iustus et resurgit.16 Sed peccatum veniale non separat a Deo, nec tollit sanctitatis perfectionem. Si autem intelligamus de peccato mortali, nullus potest scire se peccato mortali carere, nisi cui revelatum fuerit a Deo. Ecci. IX.: Nescit homo, utrum odio vel amore dignus sit.17 Propter quod nullus potest sine Dei revelatione dicere se sine peccato, alias incurrit peccatum iactantiae et superbiae asserendo, quod nescit. Propter quod dicit Bernardus in epistula ad fratres de monte Dei, quod perfecti quique et spirituales ac sancti se semper per humilitatem premunt ac deiciunt, et unde infra se descendunt, inde supra se ascendunt, humiliando se magis proficiunt, nec umquam de se alta sapiunt. Verumtamen notandum est, quod perfectio charitatis consistit in charitate secundum sanctum Thomam II. II. q. CLXXXIV. aliosque communiter, iuxta illud Apostoli ad Col. III.: Super omnia, charitatem habentes, quod est vinculum perfectionis.18 Tunc enim unumquodque dicitur perfectum, cum attingit finem proprium, qui est ultima rei perfectio, V. Metaphysicorum. Et quia finis humanae mentis est Deus, ut ait Augustinus in li. Confessionum, charitas autem est, quae nos unit Deo, I. Ioh. IV.: qui manet in charitate, in Deo manet, et Deus in eo,19 ergo in charitate est perfectio sanctitatis, et secundum gradum eius est accipiendus perfectae sanctitatis gradus. Itaque gradus perfectae charitatis sunt tres. Unus est et summus diligere Deum secundum totalitatem diligentis et diligibilis, hoc est: inquantum est diligibilis, et hic creaturae purae non est possibilis, sed soli Deo, qui se tantum, quantum diligibilis est, id est infinite et totum se totus diligit. Unde tali absoluta perfectione solus Deus est sanctus et Filius Dei, Christus, verus Deus secundum deitatem. Secundus gradus est diligere Deum non quidem secundum totalitatem diligibilis, sed diligentis, semper tamen actu in diligibile tendentis. Et iste habetur a sanctis in patria, ubi semper actualiter feruntur in Deum, in praesenti autem non habetur a sanctis, nisi a Christo homine, qui fuit viator et comprehensor, et per consequens sanctus sanctorum. Tertius gradus et infimus est diligere Deum non quidem secundum totalitatem diligibilis, nec diligentis quantum ad hoc, quod semper actu in diligibile feratur, id est in Deum, sed quantum ad hoc, quod ea, quae repugnant dilectioni, excludantur, et hoc non est sanctorum in vita. Et contingit dupliciter. Uno modo sic, quod ab affectu excludatur omne, quod charitati contrariatur, id est omne mortale peccatum, et hoc est cuilibet de necessitate salutis. Alio modo sic, quod excludatur non solum illud, quod charitati contrariatur, sed etiam omne illud, quod impediret et retardaret, ne affectus totaliter in Deum dirigetur. Talis perfectio sanctitatis fuit altissime in Beata Virgine per singularem gratiam pro omni et toto tempore. In aliis autem non pro omni et toto tempore, sed pro certis temporibus, quia quandoque venialiter peccaverunt, Beata autem Virgo Maria numquam peccavit etiam venialiter. Et quoniam beatus Adalbertus perfecte dilexit Christum secundum gradum et modum suum, ergo sanctus vere est dictus et perfectus. Et sic patet. (I)
Secundo declaratur conclusio praeaccepta ex nomine, quia Adalbertus dicitur quasi 'albedine perfectus', id est munditia perfectus.
Legenda
Cum autem esset puerulus et ex nobilibus parentibus Bohemiae ortus, dum in infantia vi febrium teneretur, parentes timentes ipsius mortem ad basilicam Sanctae Dei Genetricis illum detulerunt, et ad clericatum devoverunt. Moxque per auxilium Dei perfecte sanatus est. Tandem traditus liberabilibus disciplinis episcopus Pragensis nomine Albertus, ut fertur, Spiritu cognoscens istum puerum futurum post se episcopum, nominavit eundem Adalbertum, id est 'Alberti successorem in episcopatu'. Iam enim tunc puer tanta morum gravitate pollebat, ut de sola anima curare se diceret, et monachus vocaretur a curiensibus.
Tertio quoque ex serie suae vitae claret fuisse sanctus. Nam adultus - defuncto episcopo civitatis praedicto - ipse Adalbertus divina ordinatione ducis et seniorum omnium sententia antistes est electus. Et in die ordinationis suae mox e quodam daemoniaco daemon exclamans, propter Adalbertum electum episcopum se ibi manere diutius non posset, exivit. Et homo ille per beati viri meritum sanus omnino permansit. Factus autem episcopus intendebat omnibus bonis operibus, et pastorali cura pravos ad rectitudinem reducere laborabat instanter. Sed dum cervicis durae populum ab illicitis non posset revocare, crescente populi malitia deseruit locum et venit Romam, ibique monachalem habitatum accepit, in quo cum summa oboedientia et patientia de virtute in virtutem proficiendo Christo fideliter militavit per quinquennium. Tunc coepit clarere miraculis, nam quandam feminam, quae prae nimia infirmitate septem annis panem non manducaverat, manducare mandavit et pristinae sanitati restituit. Item puellam quandam, quam febris durissima adurebat, manu tangens curavit. Tandem populis Bohemiae nuncios mittens et de malitia sua emendationem promittens ipsum de mandato papae revocatum suscepit. Sed beatus Adalbertus videns in grege suo consueta vitia non cavere, sed nova quotidie insurgere, noluit incassum impendere laborem, sed relictis illis iterato Romam ad quietem monasterii post pericula saeculi revertitur, et dulci mente Deum contemplatur. Quodam autem tempore, dum praesente papa missam celebraturus ad altaria accedere deberet, capam deposuit, et cum non esset, qui eam reciperet, radius solaris, qui per fenestram ingressus protendebatur, recipiens capam more particae tenuit. Cum autem in missa pervenisset ad agendum memoriam de mortuis, angelus Domini ipsum admonuit, ut iret in Lubecam20 et tres fratres Germanos occisos sepeliret, qui statim ivit in Spiritu cum angelo. Sed cum papa et omnes adstantes21 mirarentur de prolixa mora, ipsum credentes dormire, excitaverunt. Ille vero dixit, quod excitatus chirotecam cum anulo in Lubeca22 dimiserit, et non recepit. Unde papa admirans misit nuncios, qui sic invenerunt, ut beatus dixerat Adalbertus, et Deum in suo sancto laudaverunt. Post multum temporis, cum fuisset in synodo decretum per sententiam episcoporum, quod pastor semel susceptum gregem deserere non deberet, sanctus Adalbertus coactus est ad gregem redire. Sed clam a domino papa licentiam impetravit, ut si oves suae vocem eius non audirent, exteras nationes adire praedicando posset corde pertractans, quod aut de conversione earum lucrum acquireret, aut pro Christo martyrium susciperet. Et sic rediit Pragam. (K)
Circa
tertium de martyrio ipsius accipiamus breviter pro conclusione,
quod beatus Adalbertus sicut sanctitatis exstitit merito magnus, ita
et fructu animarum praeclarus et gloriosissimo exstat martyrio coronatus.
Claret ex eius legenda. Cum enim dux et populus Bohaemorum
ipsum pastorem egregium, quem ante malignis actibus fugaverat, iterata
vice reversum iam palam recipere nollent, plurimas ab eis passus est
iniurias. Apparuit autem ei Dominus dicens: "Populus pergit per abrupta
vitiorum, et tu hic stertis?" Unde sumptis fratribus duobus statim
transivit Poloniam et per Moraviam, ac inde Hungariam disseminando verbum
Dei, et fructum tam multiplicem animarum acquirens tandem gentilium
Pruscorum terram adivit. Fertur etiam, quod cum inter paganos vir sanctus
viam requireret, ut sibi ostenderent, illi noluerunt ostendere, sed
deriserunt ipsum. Et ecce divino miraculo percussi mox effecti sunt
muti. Unde poenitentia compuncti ad ipsum sanctum accedendo poenitentes
officium linguae acceperunt et baptizati sunt. Tandem audita eius fama
in Pruscia pagani advenerunt atrociter ipsum feriendo, quibus cum ille
diceret: "De terra" - inquit - "Christianorum pro vestra salute
adveni servus illius, qui fecit caelum et terram et omnia, ut vos de
diaboli potestate auferam, quatenus creatorem cognoscatis et ritus sacrilegos
dimittatis." Qui illum deridentes clamoribus, percussionibus et minis,
ut exiret eorum fines, impetierunt. Tandem vir Dei versus partes Lithuanenses
accedens, ecce, idolatrae barbarico more sanctum Dei invaserunt, ligaverunt
et ad cacumen cuiusdam montis perduxerunt, eiusque viscera septem lanceis
perfoderunt. Vir autem Dei semetipsum tunc sic affari coepit: "Adalberte,
en habes, quod semper optabas; mori pro desiderato Christo, sicut et
ipse Christus per te crucifixus et mortuus est. Septem donis Spiritus
Sancti dotavit te Christus, nunc in eius honore septem lanceis fixus
calca Tartarum comprehende dulcem Iesum creatorem!" Et sic gloriosum
emisit spiritum. Ipsa vero die cuidam praesbytero missam celebranti
Spiritus revelando dixit, ut sancti viri corpus inde redimi et deferri
faceret, quod summo honore sepultum est. Fertur quoque, quod cum multi
multas pecunias in stateram pro redemptione corporis sacri apposuissent,
nullo modo corporis pondus sublevare potuerunt. Unde desperantes dimiserunt,
suas pecunias resumentes. Sed quaedam vidua paupercula cum tria sola
minuta aeris acquisita labore manuum apposuisset, mox per miraculum
tantum ponderarunt illa tria sola minuta, ut totum corpus in statera
opposita positum sublevarent, et sic corpus pro eis est redemptum, quia
sic fuit conventio inter eos facta, ut tantum pretii de aere pecuniae
apponi deberet, quantum corpori praeponderaret. O ergo mirabilis Deus
sanctis suis, o vere gloriosus in maiestate sua! Oremus ergo, carissimi,
Deum, ut ipsius sancti Adalberti meritis det nobis gratiam et gloriam!
Amen.
Item de sancto Adalberto si volueris plures alios sermones, recurre ad commune de sanctis inter Pascha et Pentecoste, de hoc vide in fine huius partis hiemalis.
1 Hbr 7,26
2 Rm 13,4
3 Ioh 10,16
4 Is 59,2
5 Dt 5,32
6 Ecl 12,11
7 Cf. Apc 1,16
8 Cf. Mt 26,52
9 Cf. I Rg 11,15; I Rg 9,17
10 Cf. Mt 23,13
11 PL 183, 883C
12 Iob 15,14, iuxta LXX. Cf. style='text-transform:uppercase'>Nicolaus de Gorran, In VII epistolas canonicas, pars 4, c. 1.:"Glossa Bedae: Nec infans unius diei est sine peccato. Et sumitur illa ab illo verbo, Iob 15, secundum aliam translationem: Quid est homo, ut immaculatus sit, ut justus appareat natus de muliere." (http://www.diafrica.org/nigeriaop/kenny/CDtexts/Latin/xec4.htm)
13 Editio: sed.
14 Prv 20,9
15 I Ioh 1,8
16 Prv 24,16
17 Ecl 9,1
18 Cf. Col 3,14
19 I Ioh 4,16
20 Editio: Lubich.
21 Editio: astantes.
22 Editio: Libich.