Sermo LXVII.]
In die Parasceves
Sermo secundus de compassione
atque acerbitate et seriosa varietate passionis Christi
O vos omnes, qui transitis
per viam, attendite et videte, si est dolor, sicut dolor meus.
Thren. I. ca.1 (A)
Verba ista convenienter et optime dicere potuit Dominus Iesus hodie in cruce positus et acerbissimis doloribus afflictus. Optime etiam potuit dicere ipsa Virgo Mater acerbissimi doloris gladio hodie in corde sauciata, invitando ad compassionem omnes Christianos dicens: o vos omnes, qui transitis per viam, quasi diceret: "O vos omnes homines viatores, qui transire debetis per viam mortis et multiplicis doloris ac miseriae huius vitae ad futuram et perpetuam vitam, attendite, scilicet mente pensando amorosi Iesu passionis acerbitatem et compassionis maternae dolorositatem, et videte!" - inquit. Unde dicit Bernardus: Respicite vulnera pendentis, sanguinem morientis, pretium redimentis. Haec quanta sint, cogitate, et in statera cordis vestri appendite, ut totus vobis figatur in corde, qui pro vobis totus fuit confixus in cruce. Attendite, inquam, et videte caput Iesu, quomodo spinis coronatum habetur, ut vos coronaret in caelis; os inclinati capitis ad osculandum, oculos defixos ad aspiciendum per dilectionis beneficium, et ipsos flentes et lacrimantes pro vestris peccatis abluendis, faciem consputam et alapis caesam ad vos honorandum et liberandum, aures vituperiis satiatas ad hoc, ut vos aeterna laude glorificaret, manus extensas, ut vos amplexaretur, cor quoque apertum et latus, ut deitatis visionem panderet, pedes confixos, ut a vobis recedere vel fugere nequiret, totum corpus flagellatum, ut pro peccatis satisfaceret, vulneribus repletum, ut vos sanaret, sanguine perfusum, ut vos redimeret etc. Sic sonant verba Bernardi et Chrysostomi in homilia de cruce dicta.
Dicit ergo Virgo Mater haec omnia devota contemplatione: "O vos Christiani, attendite et videte, cum patimini, et condolete et plorate una mecum super Filii mei amara passione!" Ut autem corda nostra magis moveantur, pie possumus contemplari Beatam Virginem sub cruce stantem, et querula voce dicentem: "O vos omnes, viri et mulieres, iuvenes et senes, divites et pauperes! O vos omnes Christiani, sanguine Filii mei redempti, attendite et videte, quia ut compatiamini eius passioni, et lugeatis una mecum!"
Ecce omnes creaturae luctum et compassionis signum ostendunt. Si nempe interrogabimus superiora, id est solem, lunam et stellas: "Cur vos hodie obscurati estis?" - respondebunt: "Ut lugeamus Creatoris nostri mortem atque Matris eius compassionem, quorum dolorosas voces et fletus in diversis passionibus audivimus, quod sustinere non potuimus." Item si terram: "Cur tremuisti?" - respondebit: "Quia Creatoris mei cruor calidissimus me tetigit, quod sufferre non valui pro enormitate criminum Iudaeorum." Item si lapides quaeramus: "Cur scissi estis?"; item si monumenta: "Cur aperta fuistis?" - respondebunt: "Super innocentissimi Christi passione, veri Dei et fundatoris omnium."
Vae ergo miseris obduratis hominibus, quorum corda sunt duriora saxis, et magis clausa, quam sepulcra, ut aperiri et scindi ad compassionem nequeant, cum pro ipsorum redemptione patiatur Christus Deus! Sed quoniam hoc donum, videlicet compassionis lacrimosae nemo potest acquirere a seipso, nisi per Dei gratiam divinitus infundatur, dicente Apostolo II. Cor. III.: Non sumus sufficientes aliquid cogitare ex nobis quasi ex nobis, sed omnis nostra sufficientia ex Deo est.2 Opus est ergo ad aliquem confugere, cuius interventu hanc gratiam obtineamus. Consuevimus autem in aliis praedicationibus ad ipsam matrem gratiae, Virginem Mariam salutando confugere, sed ipsa hodie totaliter passionibus Filii sui secundum omnes sensus et cogitatus suos intenta poterit nobis respondere: "Ecce - inquit - gaudium angelicae salutationis conversum est mihi in tristitiam et maerorem!" Ut si dicamus eidem: Ave Maria! - respondere poterit: "Ecce plena sum vae doloris!" Si dicamus: gratia plena - respondebit: "Ecce circumdedit me omnis amaritudo, omnes amici mei spreverunt me, et facti sunt inimici", Tren. I.3 Si dicamus: Dominus tecum - respondebit: "Ecce violenter ablatus est a me Filius meus, et patibulo suspensus." Si dicamus: benedicta tu etc. - respondebit: "Certe nulla mulier sic exprobata et tribulata est et vituperata, sicut ego hodie a Iudaeis." Si dicamus: benedictus fructus etc. - respondebit: "Ecce quomodo latronibus est comparatus et morte crucis condemnatus!" Quae scilicet crux in lege veteri maledicta reputabatur, Deut. XXI.4 Quo ergo confugiemus pro gratia, nisi ad sanctam crucem Domini Iesu, quae perfusa est sanguine Filii Dei? Ipsam humiliter adoremus, ipsam salutemus dicentes: O crux ave, spes unica etc. O tu Deus Pater, de caelis per merita crucis Filii tui dona nobis gratiam, qua corda nostra molliantur, ut cum lacrimis contemplari et audire possimus passionem Christi! Amen. Pater noster. O vos omnes, qui transitis etc.
Iuxta quae verba Christus, Salvator noster in cruce hodie passus et sancta mater eius ad tres praecipuas devotiones faciendas omnes animas Christianas invitant. Primo quidem ad flebilem compassionem suae amarae afflictionis, quia dicitur: o vos omnes, qui transitits per viam, attendite, scilicet ad compatiendum. Secundo ad diligentem contemplationem suae acerbae vulnerationis et doloris, dicendo: et videte, scilicet vulnera mea, si est dolor; ibi si accipitur negative, id est non in mundo isto, nec fuit, nec erit dolor tam acerbus, sicut dolor meus, quem pro vobis sustinui. Tertio ad memorialem meditationem suae variae passionis, quam multipliciter fuerit hodie cruciatus, quod accipitur ex eo, quod dicit: dolor meus. Et secundum haec tria mysteria principalia notemus pro sermone:
- Primum dicitur lacrimosae compassionis
- Secundum dicitur dolorosae vulnerationis et acerbissimae laesionis
- Tertium dicitur ignominiosae passionis atque eius seriosae explanationis. (B)
Circa primum de flebili compassione super Christi Iesu passione quaeritur: Cur Ecclesia et eius filii passionem Christi celebrant et recolunt cum lamento? Ratio quaestionis, quia aliorum sanctorum passiones celebrantur cum gaudio, sed passio Christi fuit pro nostra salute summe necessaria et fructuosissima, ergo videtur, quod agi deberet cum gaudio pro totius mundi utilitate exinde secuta et pro Christi triumpho ac exaltationis gloria in passione promerita, iuxta illud Phil. II.: Humiliavit semetipsum factus oboediens usque ad mortem etc., propter quod et Deus exaltavit illum etc.5 Respondetur secundum theologos huius rei tractatores per conclusionem, videlicet quod quamvis aliorum sanctorum passio celebretur cum gaudio, tamen Christi passio convenientissime recolitur cum lamento. Et huius patent rationes declarantes multipliciter, praecipue quadrupliciter.
Prima ratio ex comparatione sanctorum. Alii sancti enim passi sunt propter se et semel. Dicitur propter se, scilicet utpote (?) per suam passionem acquirant sibi gloriam caelestem, et ideo in sua passione, qua mercati sunt salutem, congaudemus. Dicitur semel, quia ulterius non patiuntur in anima, cum sint beati, et ideo congaudemus pro eorum beatitudine. Sed Christus passus est praecipue propter peccata nostra delenda, non propter se, videlicet ut acquireret gloriam divinae visionis, quia illam habebat. Unde Isa. LIII.: Vulneratus est propter iniquitates nostras, attritus est propter scelera nostra.6 Et ideo dolendum est super eius passione ac flendum. Sicut exempli gratia: Tu, homo, si fecisses aliquod malum, propter quod pater tuus et mater occidantur, utique rationabile esset, ut tu doleres pro illorum morte. Sic flere debes, quia tu peccasti et fecisti illud malum, pro quo pater tuus, id est Deus, et mater spiritualis, id est Virgo Mater mortis poenas exsolverunt hodie, Christus Deus pro te moriendo, Mater super Filio compatiendo. Nam et de Adam legitur, quod centum annis flevit mortem Abel, filii sui, sciens, quod merito peccati sui et eius occasione factum fuerat, ut a Cain fratre occidatur. Quantum ergo flere debemus, quod Christus, Dei Filius pro nostris peccatis occiditur! Unde Anselmus in sermone De coena Domini dicit: O Fili Dei, scilicet Iesu pie, quo tua descendit humilitas, quam late tua diffunditur charitas! Ego inique egi, et tu sustines poenitentiam, ego inoboediens exstiti, tu oboediens factus pro me scelus luis. Ego sum, qui pomum vetitum rapui, et tu morte exsolvis. Bernardus: Vae mihi, si non flevero, quia requiretur super me sanguis ille iustus, qui effusus est pro me in terra.
Item Christus non tantum semel, ut alii sancti passus est, immo quotidie patitur a nobis peccatoribus, iuxta illud Heb. VI.: Rursum crucifigentes Christum in semetipsis.7 Et Ps.: Super dolorem vulnerum meorum addiderunt.8 Propterea Bernardus in persona Christi quodam sermone dicit sic: Nonne satis pro te, o peccator, vulneratus sum, numquid pro iniquitate tua afflictus sum? Cur addis afflictionem afflicto? Magis aggravant me vulnera peccati tui, quam vulnera corporis mei. Haec Bernardus. Et idcirco hodie praecipue convenit lamentari passionem Christi. Nimirum pro exemplo: Si rex aliquis hodie vulneratus esset ad mortem, et ipse nimis tristis fleret et lamentaretur, tu vero, ipsius frater et servus non fleres, nec luctum ostenderes, sed gaudium coram ipso, numquid iram ipsius regis incurreres? Utique sic est in proposito. Quapropter Levi. XXIII.: Omnis anima, quae afflicta non fuerit, die hac peribit de populo suo.9 Et est figura loquens de die expiationis. Debemus ergo affligi lacrimis pro expiatione nostra, ut consequamur ablutionem peccatorum in sanguine Christi, fuso hodie, unde non licet hodie ridere hominibus propter fletum Christi. (C)
Secunda ratio accipitur ex compassione membrorum. Unde Iohannes de Sancto Geminiano dicit: Conveniens est, ut sentiat membrum, quod sentit caput, ut non sit distinctio in corpore, sed si quid patitur unum membrum, compatiantur omnia membra, ut docet Apostolus I. Cor. XII.10 Quod fit, dummodo membrum non aruerit paralysi. Nam membrum paralysi occupatum alterius membri dolorem non sentit. Si ergo sanum membrum Christi es, sentire debes eius dolores, quos sustinuit hodie, sicut hortatur Apostolus ad Phil. II. dicens: Fratres, hoc enim sentite in vobis, quod et in Christo Iesu.11 Unde o tu anima Christiana, in hoc poteris experiri, an sis membrum vivum in Christo, an paralyticum, videlicet habens tantummodo exteriorem membri apparentiam, non interiorem vitam et gratiam, si condoles Christo vel non.
Quaeritur: Quid facturus est, qui libenter fleret hodie, et non potest? Respondetur, quod debet se cogere ad fletum et facere, quantum potest. Si se homo cogit ad fletum flagellando, ieiunando, peregrinando vel affligendo corpus, bonum est et laudabile ac meritorum. Et si nec potest cogere ad fletum, tunc Christus recipit voluntatem pro facto. Ut enim Augustinus ait: Coronat Deus intus voluntatem, ubi non invenit facultatem, de poenitentia dist. I. § "Similiter". Quod si hodie nil vult facere ad compatiendum Christo passo, graviter peccare videtur, maxime si ex contemptu derelinquat, ut patet rationibus dictis et dicendis, quia ingratus iudicatur talis etiam secundum Senecam li. De beneficiis dicentem: Ingratus est, qui beneficium negat se accepisse, quod accepit, ingratus est, qui dissimulat, ingratior, qui non reddit, ingratissimus omnium, qui oblitus est. Haec ille. Et sic patet. (D)
Tertia ratio, quare debeamus lamentari super passione Christi accipitur ex consideratione exemplorum.
Primo quidem in Ecclesiae caerimonia. Solet enim hodie Ecclesia facere, quae per totum annum non facit, ut nos provocet ad lamentum. Primo in missa, quae dissimilis est ab aliis, quia non habet introitum vel principium, nec habet medium, quia non offertur sacrificium, eo quod hodie hostia non consecratur, nec habet finem, quia non dicitur Ite missa est, nec Benedicamus Domino. Quare haec? Respondetur, quod una ratio est, quia ille, qui est principium et finis et summus noster sacerdos, Christus Deus hodie recessit a nobis, qui nos benedicere haberet offerendo pro nobis in cruce veram hostiam, id est corpus et sanguinem sine velamento. Et ideo non offertur hodie hostia sub sacramento ad significandum, quod hodie per mortem recessit a nobis iste, qui haberet consecrare hanc hostiam et benedicere nos, ideo plorandum est. Alia ratio, quia corpus Christi hodie multis est afflictum iniuriis, opprobriis, derisionibus et flagellis. Propterea non celebratur cum missae sollemnitatibus, sed cum lamento. Si dicas, quod propter istas rationes non deberet etiam Sabbato hostia consecrari, respondetur, quod12 illa missa Sabbati spectat ad noctem, qua Christus resurrexit, ut patet in oratione missae illius, et ideo tunc consecratur. Secundo circa crucem Ecclesia facit caerimonias, quia exaltatur crux, et cantantur in persona Christi conquestiones contra Iudaeos de Christi beneficiis et illorum ingratitudine, dicendo: Popule meus, quid feci tibi, aut quid molestus fui, responde mihi; quia eduxi te de Aegypto, et quia pavi te per desertum XL annis, et quia introduxi te et plantavi in terram lacte et melle manantem; parasti crucem Salvatori tuo, aceto et felle potasti me etc. Sed ad istas conquestiones et improperationes lingua Hebraeica non respondet, sed tacet, eo quod Christum non credit, nec confitetur, sed lingua Graeca et Latina (quia istae Christum confitentur et adorant), respondent dicendo: Agios o Theos, id est sanctus Deus, Agios ischyros, id est sanctus fortis, Agios athanatos, eleison imas, quod est dicere: 'sanctus et immortalis, miserere nobis', acsi dicant: "Vere, Domine, non debebant te Iudaei occidere, sed adorare, quia tu es sanctus Deus, sanctus fortis et immortalis secundum deitatem, nos autem petimus, ut miserearis nobis." Heu, heu, sic multi Christiani modo reddunt pro beneficiis Christi mala peccando, et crucifigentes in seipsis Filium Dei, ut dicit Apostolus Heb. VI.13 Unde potest talibus improperare Christus. Item crucem hodie osculamur et adoramus prosternendo nos ad gratias agendas pro signo, quod per passionem Christi reconciliati sumus Deo Patri. Tertio Ecclesia in oratione facit caerimonias, quia hodie orat pro omnibus, pro papa, pro rege, pro toto clero, pro toto populo catholico. Item pro infidelibus paganis et haereticis ac Iudaeis, ut illuminentur. Haec ideo, quia Christus fuit hodie valde pius et liberalis in parcendo, cum dixit: Pater, ignosce illis etc. Et in largiendo, quia latroni poenitenti non solum pepercit, sed Paradisum dedit, et in redimendo fuit tam largus, quod totum sanguinem, etiam de corde effudit. Ideo Ecclesia hodie valde liberalis et pia est in oratione pro omnibus, etiam inimicis genua flectendo et orando, quod debent hodie facere non solum sacerdotes, sed omnes Christi fideles, cum dicitur: Flectamus genua etc. Hoc tamen excepto, quod quando orat Ecclesia pro Iudaeis, non flectit genua, quod secundum Bernardum facit in memoriam derisionis et adorationis illusive factae a Iudaeis in coronatione Christi, ne communicemus operibus eorum. Et etiam in signum, quod ita sunt obstinati Iudaei, quod non convertentur, nisi circa finem mundi, iuxta illud Ps.: convertentur ad vesperam, et famem patientur,14 scilicet verbi Dei etc. Unde et statuit Ecclesia, quod in diebus istis Dominicae passionis non audeant Iudaei in publicum prodire, et fenestras ac ostia clausas tenere, extra de Iudaeis c. "Quia super his". Non enim est fas, ut homicida notorius procedat in publicum, ergo cum hodie toti mundo manifestetur homicidium eorum, non debent prodire. Quarto denique Ecclesia hodie in observantia ieiunii nos provocat ad compatiendum Christo, quia artum hodie servatur ieiunium in signum, quod Christus "Sitio!" clamans in cruce non gustavit nisi acetum et fel. Ps.: Dederunt in escam meam fel, et in siti mea potaverunt me aceto.15 Non enim decet, ut servus sit in deliciis, quando dominus est in tormentis. Augustinus: Non decet sub spinoso capite membro deliciari. O ergo homo, observa, haec praedicta quid significent, cum vides agi illa in ecclesia, ut compatiaris Christo!
Secundo quoque habemus exemplum compatiendi in multiplici creatura. Nam hodie flevit terra super Christi morte, quando mota est, ut antea fuit tactum. Hodie fleverunt petrae, quando scissae sunt, hodie flevit sol, quando obscuratus est, hodie fleverunt apostoli, fleverunt sanctae mulieres, fletum ostenderunt et angeli, iuxta illud Isa. XXXIII.: Angeli pacis amare flebunt,16 scilicet pro suo modulo in nolendo Christo blasphemiam Iudaeorum illatam. Praeterea hodie flevit Beata Virgo Maria, et martyrium acerbissimum pertulit; hodie flevit et ipse Christus in cruce, Heb. V.: cum clamore valido et lacrimis se Deo Patri offerendo,17 in cuius signum hodie tabula lignea percutitur, quia lignum crucis et Christi sanguis clamat omnibus compassionem, et ingratis clamat damnationem. Ploremus ergo, carissimi, cum Christo pro nobis passo! (E)
Quarta ratio, cur debeamus lamentari super passione Christi, accipitur ex conquisitione magnorum bonorum. Nam tales primo divinas consolationes promerent iuxta promissum Christi, Mat. V.: Beati, qui lugent, quoniam ipsi consolabuntur.18 Qui enim hodie devote flent et salubriter, per totum annum maiorem gratiam ad dulciter memorandum et deflendum passionem Christi consequuntur. Et qui hodie aridus est, timendum est, quod fit toto anno aridior, II. Cor. I.: Sicut abundant passiones Christi in nobis, ita abundat consolatio.19 Unde hortatur Bonaventura: Si vis - inquit -, o homo, de virtute in virtutem, de gratia in gratiam, de bono in melius proficere, quotidie quanta potes devotione mediteris Domini passionem, nil enim in anima ita operatur universalem sanctificationem, sicut meditatio passionis Christi. Secundo homo per meditationem passionis maiorem utilitatem consequitur, quam per exercitia corporalia in Dei acceptatione, quia ut dicit Magnus Albertus Tractatu de missa, simplex recordatio vel meditatio passionis Christi plus valet, quam si quis per annum ieiunaret in pane et aqua qualibet sexta feria, vel disciplinaret se qualibet hebdomada per annum usque ad effusionem sanguinis, vel quotidie legeret unum psalterium. Cum ergo hodie passionem praedicamus et meditamur, magnum bonum conquirimus. Tertio quia ut a fidedigno quodam doctore relatum audivi, visa fuit bulla apostolica super hoc, quod scilicet omnis, qui hodie deflet passionem Christi vero contrito corde, consequatur omnium peccatorum plenariam indulgentiam. Quarto praeterea hodie super passione Christi lamentari signum est salutis aeternae, quia ut scribitur Ro. VIII.: Ipse spiritus testimonium perhibet spiritui nostro, quod sumus filii Dei, si autem filii, et heredes, heredes quidem Dei, et coheredes Christi. Si tamen compatimur, ut simul et glorificemur.20 Haec ibi. Unde Chrysostomus super Matthaeum dicit: Omnis salus hominum in Christi morte posita est; ad haec facit exemplum, quod refert Discipulus in Promptuario exemplorum sub littera "P", exemplo XXXII.: Quidam - inquit - assuetus fuit, quotiens lectum intraret vel surgeret, dicere titulum illum crucis: "Iesu Nazarene, rex Iudaeorum, miserere mei!", et se cruce consignabat concludendo in fine: "In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti. Amen." Cumque Deo permittente subitanea morte praeoccupatus fuisset, et daemones vellent eundem rapere, vir lucidus apparuit, qui eos fugavit, et subito disparuit. Iteratoque daemones ipsum rapere volentes ecce splendor de crucis signo sibi impresso egrediebatur, qui eum in mediis tenebris illuminabat et daemones terrebat, ut non auderent ei manus imponere. Tunc iterato alonge vir ille lucidus, id est lucidus angelus subito adveniens dixit: "Licet" - inquit - "iste secundum exigentiam peccatorum suorum esset condemnari dignus, tamen propter devotionem, quam habuerat ad Christi passionem et nomen triumphalis tituli, iudex summus ei pepercit, ut rediret ad vitam pristinam, et poeniteret." Quod et factum est. Et postmodum laudabiliter vixit, et in Domino quievit. O ergo Christiane, attende haec, et esto devotus ad passionem Christi, si vis salvari! Haec sufficiant. (F)
Circa secundum principale de dolorositate vulnerum Christi quaestio tractatur apud theologos, utrum dolor Christi fuerit acerbior omnibus doloribus, scilicet mundi. Et ratio secundum Bonaventuram super III. dist. XVI. q. I. ar. II., quia amor Dei et contemplatio minuunt dolorem passionis. Similiter et spes praemii minuit vim flagelli, ut dicit Gregorius. Sed Christus prae omnibus sanctis martyribus improportionabiliter perfectissimum habuit Dei amorem et contemplationem, qui ab instanti conceptionis fuit viator et comprehensor secundum Augustinum et communiter doctores. Et ipse certior erat de glorificatione prae omnibus sanctis. Nam et praedixerat post tres dies resurrecturum se in gloria, ergo videtur, quod in eo minor fuerit dolor, quam in aliis sanctis, et a fortiori, quam in aliis reprobis patientibus. Item ignis acerbius affligit, quam poena ferri, quia dicit Philosophus II. De generatione et corruptione: Ignis est maximae activitatis inter omnia elementa, sed multi sancti, ut Laurentius et alii afflicti sunt per ignem, Christus autem per clavos ferreos. Non videtur ergo, quare passio Christi fuerit acerbior illis. Sed in contrarium inducit idem Bonaventura illud Thren. I. in nostro themate: O vos omnes, qui transitis per viam, attendite et videte, si est dolor etc., quasi diceret: non. Respondetur secundum Bonaventuram ubi supra, concorditer Richardum, Petrum Aureoli, necnon Alexandrum de Hales III. parte Summae, q. XVIII., aliosque communiter per conclusionem, quod dolor Christi fuit veraciter maximus super omnes huius vitae dolores. Dico "huius vitae", quia simpliciter non fuit maximus, eo quod dolor damnatorum in Inferno sit maior. Fuit tamen Christi dolor maximus omnium dolorum huius vitae. Et hoc declaratur per rationes acceptas secundum quadruplicem causam:
- Primo ex materiali complexione corporis
- Secundo ex finali intentione satisfactionis
- Tertio ex formali modificatione passionis
- Quarto ex actuali perceptione omnis laesionis.
Prima ratio sumitur ex materiali qualitate vel complexione corporis, quia Christus fuit virtute Spiritus Sancti in utero formatus miraculose, et per consequens melioris et delicatioris fuit complexionis prae omnibus hominibus mundi, quia ut dicit Chrysostomus: Ea, quae fiunt a Deo per miraculum, meliora sunt et pretiosiora illis, quae fiunt per naturam, ut patet de vino, quod Christus mutavit ex aqua, fuit enim optimum super omne vinum naturale, et sic etiam de pane multiplicato, eo quod scribitur Deut. XXXII.: Dei perfecta sunt opera.21 Sed quoniam quanto quisque habet membra delicatiora et nobilioris complexionis ac sensu vivaciora, tanto acriori dolore affligitur, cum cruciatur. Quod ostendi potest ex pluribus, nam videmus, quod homo ex quo est nobilissimum animalium secundum Philosophum, complexioque carnis eius delicatior et subtilior, ideo minori percussione multo maiorem dolorem sentit, quam bruta animalia maiori flagellatione. Item inter homines videmus, quod rusticus grossae naturae tangendo urticas minus laeditur, vel verberatus cum virga minus dolet, quam homo delicatioris naturae. Item in membris humanis videmus, quod caro calcanei cum sit durior et grossior, minus laeditur et dolet quotidie perambulans atterendo terram, quod non potest manus. Et adhuc caro oculi, quae est delicatissima, magis et facilius laeditur et dolet, quam caro manuum. Ex his ergo infertur Bonaventura dicente, quod ex quo nullus potuit Christo aequari nec in aequalitate complexionis, nec in vivacitate sensus, dolor ipsius omnium dolorum acutissimus fuit, et superavit omnium dolores, quantum ad acerbitatem. Nam Christus delicatior fuit in omnibus membris, et in plantis, quam alius homo in facie vel oculis, et ideo clavus magis afflixit Christum, quam ignis Laurentium, ut ait Bonaventura. Et sic solvitur obiectio facta secundo. O pie Iesu, quantum tibi ergo compati debemus! (G)
Secunda ratio ex finali intentione satisfactionis, quia dolor Christi satisfaciebat pro peccato totius generis humani, et ideo debuit esse maior omnibus aliis doloribus, et tantus debuit esse, quod proportionaretur magnitudini exsolutionis, redemptionis et salutis totius generis humani, eo quod totum perierat, et Filius hominis venit ad salvandum, quod perierat, Lu. XIX.22 Pro clariori intellectu notandum, secundum quod tractant plerique, et praecipue sanctus Bernardinus et Antoninus Florentinus, quod humanum genus periclitatum per peccatum incurrerat haec quattuor:
- Primo multimodas miserias, scilicet quas patimur in hac vita
- Secundo multimodas offensas, scilicet quibus labimur per vitia varia
- Tertio sempiternas poenas, scilicet quas demeremur pro mortali culpa
- Quarto aeternas maestitias, scilicet pro amissione felicitatis in patria.
Quia autem Christus venerat tamquam perfectissimus emendator et satisfactor omnis mali inflicti humano generi secundum sufficientiam, idcirco debuit habere tantum dolorem, ut satisfaceret.
Primo quidem pro omnibus nostris miseriis huius vitae, iuxta illud Isa. LIII.: Vere - inquit - languores nostros, id est infirmitates ipse pertulit, et dolores, scilicet omnium miseriarum ipse portavit.23 Cogita ergo homo, si potes, quot sunt miseriae humanae et infirmitates in toto mundo et in omnibus hominibus, scilicet esuries, fames, sitis, labor, angustia, debilitas, et quot genera mortis! Pro omnibus illis tanto dolore debuit Christus cruciari, ut satisfaceret quoad sufficientiam, licet non omnes consequantur quoad efficaciam, ut patet de reprobis propter suam malitiam. Quia autem electis haec pati derelictum est, hoc propter meritum et praemium est.
Secundo ut satisfaceret pro omnibus peccatis et offensis sufficienter, debuit esse Christi dolor tam acerbus, ut sufficeret pro omnium hominum peccatis actualibus, mortalibus et venialibus, et originalibus, iuxta illud Isa. LIII.: Omnes nos erravimus, unusquisque in viam suam declinavit, scilicet per peccata varia, et Dominus posuit in eo, id est in Christo ad solvendum in poenis iniquitates omnium nostrum.24 O ergo homo, cogita, si potes, a principio mundi quot fuerunt hominum peccata, quot sunt nunc per totum mundum, et quot erunt usque ad mundi terminum! Quot superbiae, quot avaritiae, quot luxuriae, quot irae, quot gulae, quot invidiae, quot acediae vitia, quot idolatriae, quot periurationes, quot festorum violationes, quot parentum inhonorationes, quot homicidia, quot moechiae et adulteria, quot furta et latrocinia, quot falsa testimonia, quot concupiscentiae, quot quaeque prava vitiaque inenarrabilia! Solus Deus novit numerum horum. Et sic pensa, quantum Christus pati voluit, ut pro omnibus et singulis satisfaceret!
Tertio ut satisfaceret pro poenis sempiternis nostris, secundum quidem Dei acceptationem in vita praesenti, quantum requiritur pro illis omnibus futuris poenis, quarum poenarum sicut et culparum quantitatem solus Deus novit, qui et nil impunitum sua iustitia dimittit, ut ait Anselmus li. Cur Deus homo. Et Augustinus: Quae mens comprehendit Christi dolorem, nisi divina! Unde passionis Christi dolor, ut satisfaceret, incomprehensibilis esse iudicatur, cum cuilibet peccato mortali debeatur poena aeterna infernalis. Oportebat ergo, quod Christus, qui secundum deitatem est infinitus, tantum doleret patiendo in corpore et in anima, quod poenas divinae iustitiae correspondentes exsolveret proportionabiliter secundum Dei acceptationem, quantum sufficeret ista poena pro illis aeternis poenis, iuxta quod I. Pe. II.: Qui peccata nostra, id est poenas peccatorum ipse pertulit in corpore suo.25 Propterea licet poena infernalis sit excedens poenas huius vitae improportionabiliter, tamen poena Christi quasi illi comparatur appropinquasse per Ps. dicentem in persona Christi: repleta est malis, scilicet poenae anima mea, et vita mea Inferno appropinquavit,26 scilicet propter similes poenas secundum proportionem, tamen correspondentem divinae iustitiae et eius acceptationem pro satisfactione.
Quarto debuit multum dolere Christus, ut satisfaceret pro maestitia et dolore exsulatus a beatitudine aeterna, quantum recta ratione dolendum debuisset fore ad sufficiendum pro recuperatione tam ineffabilis boni, scilicet beatitudinis et eius aeternae durationis. Cogita ergo, homo, dolorem Christi et eius acerbitatem! Nec tamen comprehendere potest hoc creatura, sed soli Deo notum est, nos tamen totis visceribus gratias agamus. (H)
Tertia ratio accipitur ex formali modificatione passionis. Si enim modum passionis consideramus, fuit dolor acerbissimus. Primo propter generalitatem, quia in omnibus membris affligebatur. Secundo propter continuitatem, quia suspendium eius continuabatur ex pondere corporis, et clavi affligebant in locis nervosis et maxime sensibilibus. Tertio propter immunitatem vel sanctitatem, quia nullius poenae causam habebat, cum esset innocentissimus, et patiebatur pro culpa aliena, non pro amicis, sed pro inimicis, et pro his, quos videbat ingratos, et ab his, quibus multa beneficia contulit, videlicet a Iudaeis, quae omnia multum gravant Christi dolorem. Quarto propter mortis vilitatem et confusibilitatem, quia cum esset homo honorabilissimus in fama et gratia et sapientia et natura, cum iniquis latronibus deputatus est, denudatus et consputus, multis blasphemiis vituperatus, et morte est turpissima ac maledicta condemnatus. Propter haec exclamando Bernardus super Canticum dicit: O humilem et sublimem Deum, o altissimum et novissimum virorum, o opprobrium hominum et gloriam angelorum, Iesum, Dei Filium! Ipse siquidem rex regum et dominus dominantium fuit vilissimo pretio pro nobis venalis expositus, a vilissimis ribaldis vilissima passus, vilissimo loco suspensus, vilissimo supplicio crucis traditus, cum vilissimis latronibus deputatus, vilissimo modo tractatus. Etenim bonus Deus tamquam malefactor capitur, tamquam fatuus Dei sapientia irridetur, tamquam homicida vita hominum morti damnatur, tamquam latro Salvator mundi crucifigitur, et tamquam vermis vilis Deus summus abicitur, conspuitur et conculcatur. Haec Bernardus. Et sic patet. (I)
Quarta ratio accipitur ex actuali perceptione omnis laesionis. Aliter enim sensit Christus dolores vulnerum, quam alii homines. Primo quidem quia Christus omnia sua sensit singillatim et universaliter, in nobis autem non est sic, quia quando unus nostrum habet quattuor vulnera vel decem, tunc vulnus, in quo est maior dolor, magis sentitur, et de eodem plus conqueritur, sic, quod de aliis quasi nihil curatur. Nam et acerbus dolor dentium oblivisci facit et mitigat dolorem parvum in pede, quia attrahit partem sensitivam ad se in vehementia doloris. Sed in Christo anima secundum omnes vires, ut dicit Thomas in III. parte, efficacissime apprehendit et limpide omnes causas tristitiae, et distincte novit omnia laesa membra sua, et proprietates et dolores eorum, et ideo in singulis membris habuit dolorem maximum immitigabiliter. Cogita ergo, o homo, quot habuit Christus vulnera ex flagellatione, cum a planta pedis usque ad verticem non esset in eo sanitas, Isa. I.,27 et ex puncturis spinarum! Nam ut devoti tenent, et Ludolphus li. De meditatione vitae Christi dicit revelatum a Deo cuidam, quod Christus habuit vulnera quinque milia quadringenta septuaginta quinque. Unde versus:
Septuaginta quinque quater centmilia quinque,
Tot fert Christus pro nobis vulnera passus.
Cum ergo quodlibet vulnus Christo singularem dolorem intulit, passio eius claret fuisse amarissima. Secundo quia Christus in suis doloribus nullam alleviationem vel consolationem habuit, sed passus est immitigabiliter. Nam in aliis patientibus mitigatur tristitia et etiam dolor exterior ex aliqua consideratione rationis, sicut in sanctis mitigatur dolor per contemplationem divinam, ut in Paulo et Moyse et Stephano, vel per amoris fervidi devotionem, ut in Laurentio et Tiburtio etc., vel per redundantiam a superioribus viribus ad inferiores aliqua ratione, qua suam passionem acceptat vel tolerat levius. Sed in Christo unicuique virium permissum est agere, quod est sibi proprium, ut ait Damascenus. Et vires inferiores plenae erant in suis actibus sine redundantia superiorum, nec gaudium divinae contemplationis refundebatur in sensum, sicut in aliis accidit, ergo etc. Et sic solvuntur obiectiones. Tertio quoque quia Christus sensit mortis dolorem subito simul et vehementer, nam nos sic mori debemus, quod separatur anima a membris successive, parti post partem a vigore deficiendo, sic quod primo moriuntur pedes et manus, deinde alia membra. Sed ut dicit Thomas III. parte q. XVIII. ar. I.: Christus naturam corporalem in sua fortitudine conservavit usque ad extremum in suo vigore, et taliter pati voluit, ut ostenderet, quod illata passio eius animam per violentiam non eripiebat, sed voluntarie animam emittebat, sicut dixerat Ioh. X.: Nemo a me tollit animam meam, sed ego ponam eam a meipso.28 In cuius signum in extremis positus voce magna clamando emisit spiritum, quod inter alia miracula mortis computatur. Ad quod centurio videns, quod sic clamans exspirasset, credidit, dicens: Vere Filius Dei erat iste.29 Sic ergo Christus quando voluit, subito cessit nocumento illato. Et sic repente ac simul vehementer mortua sunt in eo omnia memra, quod facit ad summi doloris augmentum in ipso. Exempli gratia, quando ardens candela paulatim exstinguitur, levius luci vel ardori cedit, sed quando subito ardens aqua intinguitur, fortem sonum facit ex vehementia exstinctionis. Sic in proposito. O ergo bone Iesu, quid tibi pro tantis doloribus acerbissimis persolvere valeamus? Revera si etiam millesies pro te moreremur, non sufficimus tibi dignum retribuere pro tanta charitate et pro tantis doloribus, sed tuae bonitati sit laus et gloria! (K)
Circa tertium principale de variis poenis Christi et ignominiosa morte ut seriatim contemplemur, accipiamus pro conlusione dictum sancti Bernardi: Quotidiana - inquit - lectio Christiani debet esse recordatio Dominicae passionis. Sicut enim Christus semper in corpore suo et in perpetuum retinet cicatrices et vulnera passionis, de quibus in perpetuum gaudere habebimus in caelis, ita semper in corde Christiani debent iugi recordatione retineri hic in terris, iuxta illud Ecci. XXIX.: gratiam fideiussoris tui ne obliviscaris, dedit enim animam suam pro te,30 scilicet liberando. Sed heu quia ingrati multi faciunt contrarium, ideo subditur ibidem: Repromissorem fugit peccator et immundus,31 quia non sequitur Christum, nec recolit eius passionem et mortem, qua promissam felicitatem nobis mercatus est, propter quod tales pro peccatis aeterna damnatione sunt digni.
Debet ergo Christianus affectuose Dominicam passionem recogitare, quam ut seriatim et facilius possit ac sedulo recordari secundum septem horas diei, dicat Deo laudem septies. Ut verbi gratia, cum occurrit aliqua hora diei, reminiscatur in se dicens: "O Domine Deus, o dilectissime Iesu, qualia tu ista hora passus es pro me, peccatore, tibi gratiarumactio et laus, et te precor per tuam passionem, miserere mei!" Secundum ergo istas horas prosequendo hodie passionem iuxta evangelia, praecipue Iohannis, quod hodie legitur, contemplemur amaro corde.
Primo in sero hesterno, quomodo Christus egressus trans torrentem Cedron, ubi erat hortus etc.32 Et in via praedixit discipulis, quod omnes scandalum paterentur in illa nocte,33 et quomodo oravit, sudavit et discipulos vigilare monuit. Et tandem circa matutinalem horam, scilicet mediae noctis captus, ligatus, tractus, trusus, Annae Caiphae praesentatus, et totam noctem in amarissimis doloribus, illusionibus, conspuitionibus, depilationibus variisque opprobriis et vituperiis explevit. De his vide historiam primo sermone descriptam, et prosequere brevius, ut libet, quaestiones insertas ibidem omittendo causa brevitatis. Si autem volueris a principio historiam illam prosequi, vide ibi, ut placet. Haec de matutinali hora vel nocturno tempore docet Hieronymus in quadam oratione de passione, quam multum commendat contemplari, et concorditer Ludolphus De vita Christi. Secundo hora primarum, id est mane contemplemur corde compuncto, quomodo vinctus Dominus noster in praetorium ducitur, coram Pilato false accusatur, et inde ad Herodem transmittitur, et ibi spernitur, alba veste induitur, et reducitur ad Pilatum, flagellatur, coronatur, alapizatur, et sceptro arundineo illuditur etc., vide in historia! Tertio hora tertiarum contemplemur, quomodo crucifigi acclamatur et tandem iudicatur, et patibulum baiulandum imponitur, cum duobus nequam in Montem Calvariae educitur, vestibus spoliatur et crucifigitur. Quarto hora sextarum, quomodo in cruce levatur, et de eius septem verbis, quae dixit in cruce, et aliis concurrentibus, patet ex historia evangelica. Quinto hora nonarum, quomodo spiritum Deo Patri commendavit, et inclinato capite emisit spiritum, et terra mota est, et velum Templi scissum est etc. Et tandem lancea latus apertum. Sexto hora vesperarum, quomodo de cruce deponitur et unguitur ac syndone involvitur. Septimo hora completorii, quomodo sepelitur et lapide obvolvitur, et custodia militum adhibetur. Et sic patet.
O ergo carissimi, ecce Cristus Deus obtulit se pro nobis, et nos ergo ipsi offeramus nos ipsos cum amara compassione et vera dilectione gratias agentes, et oremus, ut per suam passionem det nobis gratiam in praesenti et gloriam in futuro!
1 Lam 1,12
2 II Cor 3,5
3 Lam 1,2
4 Cf. Dt 21,23
5 Phil 2,8-9
6 Is 53,5
7 Hbr 6,6
8 Ps 68,27
9 Lv 23,29
10 I Cor 12,26
11 Phil 2,5
12 Editio: quam.
13 Cf. Hbr 6,6
14 Ps 58,7; 58,15
15 Ps 68,22
16 Is 33,7
17 Hbr 5,7
18 Mt 5,5
19 II Cor 1,5
20 Rm 8,16-17
21 Dt 32,4
22 Cf. Lc 19,10
23 Is 53,4
24 Is 53,6
25 I Pt 2,24
26 Ps 87,4
27 Is 1,6
28 Cf. Ioh 10,18
29 Mt 27,54
30 Sir 29,20
31 Sir 29,21
32 Ioh 18,1
33 Cf. Mt 26,31