[Pelbartus: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo LXIII.]
In cena Domini sermo secundus de ceremoniis, scilicet diei istius et communionis debito et passionis Christi luctu.
Desiderio desideravi hoc pascha manducavere vobiscum anteque patiar. Verba sunt redemptoris nostri, Domini Iesu. Luce. XXII.[1]In cena hodierna. (A)
Quibus insinuat suam divinam et miram caritatem erga nos. Primo quidem in hoc, quod desiderio desideravit manducare nobiscum in ultima cena, id est cum discipulis. Videmus nempe, quod quando amici separantur ab invicem, solent prius invicem epulare, et hoc pro signo amicitiae, sic Christus fecit. Secundo caritatem suam insinuat, cum dicit: hoc pascha manducare vobis. Agnus enim ille paschalis figuravit innocentem Christum pro nobis immolandum in cruce. Unde implendo hanc figuram realiter et sacramentum huius in cena instituendo in Eucharistia multum desiderasse salutem nostram clarescit. Tertio denique caritatem insinuat, cum subdit: Antequam patiar, quod dicit: Hodie ante diem passionis meae, quae fiet crastina die, caritatem meam vobis ostendo, et desiderium redemptionis verae, cum ecce hodie carnem meam in cibum et sanguinem in potum pro vestra vita aeterna tribuo, et die crastina pro vobis in cruce offeram, ut vos a damnatione eripiam. O ergo carissimi, audiamus, perpendamus et pensemus caritatem Christi dicentis hodie: Desiderio desideravi hoc pascha manducavere vobiscum antequam patiar. Iuxta quae verba tria misteria notabimus pro hoc sermone.
- Primum de hodierna celebratione
- Secundum de desiderata communione
- Tertium de rememoranda Christi passione.Hoc ex eo, quia hodie dixit Christus haec: Desiderio – inquit – desideravi hoc pascha manducare vobis. Ideo subdit antequam patiar. (B)
Circa primum de celebritate hodierna accipiamus pro conclusione illud scriptum de consecratione dist. III. c. „Litteris”, et est dictum Fabiani papae, quod scilicet istius diei puta cenae Domini sollemnitas per singulos annos est celebranda. Et hoc non simpliciter, sed varia cerimonia. Declaratur, quia sancta ecclesia pluribus cerimoniis hodie nobis commendat et proponit caritatem Christi immensam erga nos, ut discamus ipsum reamare. Patet hoc:
- Primo in poenitentium publica reconciliatione
- Secundo in chrismatis confectione
- Tertio in missae per unum celebratione
- Quarto in cenae sollemni actione
Primo quidem in peccatorum publica reconciliatione, quod hodie faciendum statuit Ecclesia, ut habetur dist. L.: In capite – inquit – quadragesimae omnes poenitentes, qui publicam suscipiunt poenitentiam, ante fores ecclesiae se representent episcopo. Et infra: In sacra autem Domini cena rursus ecclesiae liminibus represententur. Haec ibi. Ubi quaeri potest: Cur sic facit Ecclesia? Respondetur, quod ut habetur ex c. „Textu” et li. Mitrali de officio ad significandum, quod sicut primi parentes nostri propter peccatum abiecti sunt de Paradiso, ita nos peccatores pro peccatis abiecti sumus digni ab Ecclesia. Et hoc representatur in capite ieiunii, dum excluduntur a ianuis ecclesiae, per quod etiam significatur, quod peccatores, nisi poeniteant, non sunt digni introitu caelestis templi aut visione Dei. Isa. XXVI.: Tollatur impius, ne videat gloriam Dei.[2]Sed hodie, cum Christus hac die pedes discipulorum laverit et passionem suam inchoaverit ex sua immensa caritate pro peccatorum reconciliatione Deo Patri, et liberatione vel emendatione reconciliantur et solvuntur captivi ac ligati peccato per captivitatem Christi et ligationem hodiernam. Congruit quippe, ut hodie peccatores poenitentes relaxentur, quo die Christus ex immensa caritate pro peccatoribus poenitentiam publicam in passione subire inchoavit capi in orto et ligari voluit. Nam I. Pet. II.: Peccata nostra ipse pertulit in corpore suo, cuius livore sanati sumus.[3] Ecce ergo in hoc representatur caritas Christi. (C)
Secundo in chrismatis confectione, quia hodie chrisma per episcopos confici statuit dicto c. „Litteris” de consecratione dist. III. Sed quae huius ratio? Respondetur secundum theologum, huius tractatores, quod una est, quia hodie Christus in monte Oliveti oravit et sic oleum facto benedixit. Item ibidem: tunc sudoris Christi sanguinei tanquam guttae balsami stillando exudarunt, qui scilicet Christum comparatur balsamo. Eccl. XXIV.: Quasi balsamum non mixtum odor meus.[4] Ideo convenienter Ecclesiae hodie oleum benedixit et chrisma conficit ex oleo et balsamo. Ecce caritas Christi orando et sudando pro nobis et misteria sacramentalia in oleo et balsamo edocendo. Ad id mirum de balsamo narratur communiter, quod apud soldanum regem ubi scilicet balsamus et non alias crescere reperitur, fons esse dicitur irrigans balsamum et sic conservans in suo virore. Sine illius aut fontis irrigatione nusquam balsamus pullulare potest, sed marcescit. Cuius rationem hanc dicunt, quia Christus dum per Beatam Virginem et Ioseph portaretur in Aegyptum, in illo fonte balneatus refertur a Beata Marie, quod multum confert fidei nostrae, et hoc non solum fideles, sed et Soldani communiter de illo fonte dicunt. Alia ratio quaere hodie oleum benedicitur et chrisma conficitur, quia haec sunt materia plurimorum sacramentorum fidelibus in ecclesia conferendorum per iunctionem, scilicet baptismi, confirmationis, ordinis et extremae unctionis. Et quia Christus hodie ordinavit apostolos in sacerdotes et episcopos et potestatem eis conficiendi Eucharistiam et alia sacramenta ministrandi contulit. Idcirco hodie convenienter unctio onficitur pro fidelium debita et sacramentali unctione. (D)
Sed quaeri potest: Cur fideles Christi voluit Spiritus Sanctus unctionibus variis consecrari? Ratio quaestionis est, quia varia sunt genera sanctarum unctionum. Unum est chrisma, quo pontificum et sacerdotum fit unctio. Aliud est oleum sacrum, quo reges iunguntur. Tertium est oleum benedictum cathecuminorum et neophitorum, a neos greace quod est ’novellus’, et phitos, quod est ’fides’, quasi novellorum in fide et rudium. Item est unctio chrismatis, quo post baptismum Christiani unguntur, in confirmatione quoque. Denique adhuc est oleum infirmorum, quo infirmi unguntur extrema unctione. Cur ergo haec voluit Spiritus Sanctus, utile est rationes scire. Respondetur breviter, quod haec voluit et statuit Spiritus Sanctus in Ecclesia pro significatione in singulis notabili et observanda apud fideles, ut volunt doctores.
Primo quidem pontifices iunguntur chrismate, quod fit ex oleo et balsamo, adveniente pontificali benedictione. Nam ut dicit Augustinus: Sine benedictione illa mixtio olei et balsami non conficeret chrisma. Hoc itaque chrismate pontifices iunguntur tam in capite XXIII. dist. „Episcopus”, quam in manu ibidem c. Praeterea in Glossa: Ad significandum, quod sicut caput est supra omnia membra motum esi et sensum influens, sic pontifex caput est et superior suditis, quibus et debet influere sensum sapientiae verbum Dei praedicando et motum bonae operationis et sanctitatis exemplum praebendo. Ideo Hieronymus VIII. q. I. „Qualis” dicens, quod episcopi magnopere debent praevidere, ut cunctum populum, cui praesident, conservatione et sermone praeerant. Item in manu episcopi unguntur propter potestatem consecrandi sacerdotis, et ut quaecumque benedixerint, benedicta sint in nomine Domini, sicut habetur in forma consecrandi, et propter opera pietatis exercenda, quoniam beato dicente Gregorio dist. LXXXVI.: Fratrem episcopo non sufficit lectio et oratio, nisi habeat largam manum necessitatem patientibus succurrere, quia si hoc non habet, vacuum nomen episcopi tenet. Haec ibi. Et sic patet de episcopis.
Secundo sacerdotes inunguntur in manu oleo, tantum non chrismate. dist. XXIII. c. „Praeterea” cum Glossa, hoc propter officium potestatis significandum, quod consecrare habent corpus christi et sanguinem ac sacramenta ministrare populo, et etiam propter exercenda pietatis opera, ut patet dist. XCI. „Presbyter”. et „De celebratione missarum”. c. I., quod debet sacerdos horas canonicas hospitalitatem et infirmorum visitationrm sollicite exercere. Ad haec Hieronymus VIII. q. I. c. „Licet” dicens: pontifex et sacerdos semper in corde suo debent recogitare, quid unctio et quid indumenta sua representent advertere.
Tertio reges inunguntur oleo non chrismate, et in brachio sive humero vel armo non in capite, prout notatur in Glossa praedicto c. „Praeterea”: Et hoc significat in eo, quod non ungitur in capite nec chrismate, quia inferior est, quam ordo sacerdotalis, sicut corpus inferior est spiritu vel anima dist. XCVI. „Duo”. In eo autem, quod ungitur in brachio et humero, significatur, quod regale dominium ordinatur ad malorum extirpationem et bonorum ac iustitiae defensationem. Iuxta illud Ro. XIII.: Principes non sunt timori boni operis, sed mali. Si ergo malum feceris, time, non enim sine causa gladium portat.Dei enim minister est vindex in iram ei, qui facit malum.[5] Item in eo, quod rex et regina unguntur oleo, significatur nitor conscientiae et lenitas vel pietas clementiae. Prover. XX. c.: Misericordia et veritas custodiunt regem et roborabitur clementia thronus eius.[6] (E)
Quarto denique omnes Christiani fideles inunguntur pluribus vicibus, scilicet in baptismo oleo benedicto his videlicet in pectore et inter scapulas et hoc significat firmam fidem in corde. Cor enim est in pectore, ergo ibi ungitur. Et quoniam fides sine operibus mortua esset.[7] Iac. II. Ideo unguntur inter scapulas eodem oleo, ut muniatur ad bonorum operum iugum portandum per Dei gratiam. Haec habetur de consecratione dist. IV. „Deinde” et dist. XI. „Ecclesiasticarum” cum glossa.Tertio fit unctio in baptismo in vertice, et haec fit chrismate, ut dicitur ibidem de consecratione dist. IV. „Postquam descendit”, ubi datur haec ratio: ut, inqui, Christiani regni particeps fiat et a Christo Christianus possit vocari. Haec ibi. Praeter haec Christiani unguntur in conformatione in fronte chrismate ab episcopo, ut dist. XCV „Presbyteros”, et hoc ad robur fidei et gratiae ad confessionem apertam, quoniam corde creditur ad iustitiam ore autem fit confessio ad salutem. [8] Ro. X. Insuper iunguntur oleo infirmorum in infirmitate vel in extremis mortis ad significandum finalem perseverationem et peccati per sensus contracti remissionem. Nam qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit. [9] Math. XXVI. O itaque Christiane recognosce tuam unctionem et tene vocationem. Ecce quam large et multipliciter Christus suam gratiam tibi dat per singulas unctiones. (F)
Tertio hodie in missa, scilicet ab uno celebranda ostendit Ecclesia et commendat Christi Iesu caritatem. Nam hodie solitum est, quod ab uno tantum celebratur missa et de illius manu unius omnes communionem sumunt, quid observatur in conventibus religiosorum atque in ecclesiis collegiatis. Quare hoc? Ratio potissima haec est, ut recognoscamus Christi caritatem, qui hodie solus celebravit et corpus ac sanguinem consecravit et de manu sua omnes discipulos communicavit ad significandum, quod huius sacramenti perceptio omnes fideliter sumentes incorporat ipsi Christo, ut simus unum corpus, scilicet Christi misticum omnes, qui de uno pane et de uno calice participamus. Cor. X.[10]
Quartoin cenae sollemnizatione. Hodie quippe Ecclesia cenam sollemniter agit, in qua caritatem Christi indicibilem erga nos recolit. Primopedes abluendo ad episcopi imitationem, qui ex nostra caritate humiliavit se usque ad pedum ablutionem. Secundo mandatum, scilicet caritatis decantando, quo Christus praecepit: Mandatum novum do vobis, ut diligatis invicem, sicut dilexi vos etc. Tertio de sacramento Eucharistiae lectiones vel sermonem proponendo. Nam in epistola saltem et in evangelio pro cena assignatio de hoc legit et etiam sermo de hoc solet fieri, ut scilicet hoc immensae caritatis beneficium populus recognoscat et ad sumendam Eucharistiam devote et digne accedat, ne indigne sumendo damnari demereatur cum Iuda proditore. Quarto denique de passione Christi lugubriter recolendo, sed de hoc agemus *in tertio huius sermonis articulo*. O Christiane diligenter hodie considera, quantum te Dei filius dilexerit et reamare stude. Unde Bernardus super Canticum sermone XX.: Disce – inquit –, o Christiane, a Christo quemadmodum diligas Deum et Christum Iesum disce amare dulciter, quam Christus nos dilexit dulciter, dum illa maiestas carnem induit et se nobis dedit, disce amare sapienter. Nam ipse sapienter amavit, dum culpam cavit. Disce et amare fortiter eum, qui pro te fortiter mortem sustinuit, ne teporem caritas tua habeat, ne opressus ab amore Dei avertaris. Idem. O bone Iesu, dignus est plane mori, qui tibi recusat vivere. Ama ergo, o homo, Deum,ut vivas in aeternum. (G)
Circa secundum principale de Christi desiderio, quo desiderat fidelium dignam communionem, propter quod dicit: desiderio desideravi hoc pascha, id est agnum paschalem, qui figuravit Eucharistiam, manducare vobiscum. Hic occurrunt aliquae quaestiones utiles pro aedificatione tractandae.
- Prima de modo manducationis
- Secunda de gustu peccatoris
- Tertia de debito communionis
- Quarta de casu indispositionis
Prima quaestio: Quali modo manducandi diligat Christus suum corpus manducari? Ad quod respondendo nota, quod Magister in IV. dist. IX. dicit, quod modus manducandi corpus Christi est duplex. Unus sacramentalis, alius spiritualis. Quae distinctio oritur secundum Bonaventuram.Uno modo a dispositione sumentium, quia quidam accedunt male dispositi et isti manducant sacramentaliter, quidam bene et isti manducant spiritualiter. Secundo hoc accipitur a modo sumendi, quia quidam suscipiunt ore corporis et non cordis et hi sacramentaliter. Quidam vero ore cordis et hi spiritualiter. Comedere autem sacramentaliter est illud sumere cum fide sine caritate. Tales suscipiunt sacramentum, sed non effectum illius. Qui vero manducant spiritualiter, id est fide informata caritate effectum suscipiunt. Ex istis infertur, quod quidam suscipiunt hoc sacramentum tantummodo sacramentaliter, ut cum homo Christianus, qui est male dispositus indigne accedit credens tamen corpus Christi accipere et incendens accipere secundum fidem, sed in peccato mortali exiens. In tali, ut in Iuda, non est placitum Deo, sed nec sumptionem diligit Christus, sed reprobat. Alii autem suscipiunt tantummodo spiritualiter et non sacramentaliter, ut qui sunt in gratia et in voto accipiendi hoc sacramentum, quia sicut quidam antequam baptisentur ex desiderio baptismi percipiunt eius effectum, sic et in hoc sacramento. Et tales pro desiderio placent Christo. Alii autem suscipiunt tam sacramentaliter, quam spiritualiter simul, ut qui digne communicant, et istis datur effectus gratiae magnae. (H)
Secunda quaestio, utrum peccator homo sumat corpus Christi vel gustet veraciter. Ad hoc respondet Bonaventura super IV. dist. IX., quod circa hoc quidam erraverunt dicentes, quod corpus Christi verum a malis non su,itur, quia non decet tantam maiestatem et tam sanctissimam carnem in corpus peccato subditum introire. Ideo asserebant erronea, quod corpus Christi verum abscenderet a speciebus, mox ut peccator ipsum ore polluto et labiis contingeret. Sed hoc est falsum et erroneum, quia quamdiu species manent corpus Christi sub eis esse non definit. Manifestum est autem, quod species a peccatore gustatae manent, quamdiu digerantur. Omnes ergo doctores tenent, quod peccator veraciter et sacramentaliter sumit corpus Christi, licet non spiritualiter. Si dicas: Cur ergo mali moriuntur eo, cum sit vita aeterna, nam canit Ecclesia: Mors est malis vita bonis, vide, paris sumptionis, quam sit dispar exitus. Ad id respondet Augustinus li. IV. de Trinitate, et notatur de consecratione dist. II.:Et sancta – inquit – malis possunt obesse. Bonis sunt ad salutem, malis ad iudicium. Unde Apostolus: Qui manducat et bibit indigne, iudicium sibi manducat et bibit. Non quia res illa mala est, sed quia malus male accipit, quod bonum est. Non enim mala erat bucella, quae Iudae est data a Domino, sed quia ille indignus accepit ad sui perniciem.[11] Haec Ille. Exemplum: Idem sol prodest oculis sanis, qui nocet aegris. Idem vinum febricianti nocet et cetera. (I)
Tertia quaestio: Quae teneantur ex praecepto communicare? Respondetur, quod praecipue quinque genera vel casus assignatur secundum fratrem Angelicum in Summa: Primo quidem tenetur omnis sacerdos, cum celebrat et sub utraque specie de consecratione dist. II. „Relatum” et c. „Comperimus”: quia sacramentum in sumptione complementum suae significationis accipit, et si deficeret, alius deberet supplere. VII. q. I. „Nihil”: Et etiam si perciperet in sumptione aquam tamen fuisse in calice, debet vinum accipere et sanguinem consecrare, ut integra sacramenta accipiat, prout dicit Scotus et doctores. Secundo tenetur quilibet Christianus cum ad annos discretionis pervenerit de peccato et remissione. Omnis ad minus in pascha reverenter Eucharistiae sacramentum suscipere, nisi forte de proprii sacerdotis consilio ob aliquam rationabilem causam ad tempus ab huiusmodi perceptione duxerit abstinendum. Alioquin et vivens ab ingressu ecclesiae arceatur et moriens ecclesiastica careat sepultura. Haec ibi
Tertio tenetur quilibet in articulo mortis constitutus, propterea vocatur viaticum. Unde creditur mortaliter peccare, qui contemnit communicare in tali articulo secundum fratrem Angelicum de clavas. Quarto tenetur quis ratione statuti, ut solet apud religiosos. Quinto tenetur quis ratione officii, sicut sacerdotes, qui tenentur celebrare saltem in magnis festis vel praecepuis maxime in illis, quibus seculares devoti solent communicare, ut tenet hoc Bonaventura et Richardus super IV. dist. XIII. et Thomas. Quia etiam si nulli homini teneantur, tamen illis diebus celebrare tenentur, ut Deo sacrificium debitum reddant, nisi causa multum rationabilis tunc excusaret. (K)
Quarta quaestio de casu indispositionis: Quid scilicet de his, qui pro tempore paschae dicunt se indispositos? Puta, quia odium tenent contra aliquem vel quia nolunt alienum restituere seu aliud facere ad quod obligantur, vel quia peccatis assueti dicunt se nequire ad precavendum, et huiusmodi nunquid excusantur a communione pro talibus causis. Respondetur, quod non excusantur, quia tenentur desistere et conteri et confiteri et communicare, alioquin excommunicandi sunt, de consecratione dist II. „Si quis intrat” et dicto c. „Omnis”. Tales autem si commode non possunt pro die paschae precise communicare, tenentur saltem semel in anno secundum, quid videbitur confessori limitandum ad temous?. Frater Angelicus addit: nec etiam putandum est, quod precise in die paschae teneantur communicare omnes fideles, quia, ut declaravit Eugenius papa: Sufficit communicare usque ad dominicam inclusive primam, sive post pascha immidiate sequentem, quo die videbitur devotioni expedire. Exemplum bonum de hoc habetur *dominica XXI. post penthecostem. sermo I. „U”* vide. O itaque Christiane considera, quia Deus tuus et verbo et opere te ad sacram communionem induxit non pro sua, sed pro tua utilitate et salutis necessitate. O fidelis anima, audi dicentem: Desiderio desideravi hoc pascha manducare vobiscum[12], et hoc pro figura iterumque: accipite et manducate hoc est corpus meum, quid pro vobis tradetur[13]. Adverte, quia Christus Deus tuus morte imminente corpus suum et sanguinem communicavit, ut tibi exemplum communicandi praebet. O quam ergo reus et damnatione es dignus homo, si non oboedis praecepto Dei et Ecclesiae de communicando in anno, utique peribis a Christo. (L)
Circa tertium de rememoratione Christi accipe pro conclusione, quod sancta Ecclesia, ut alliciat fideles ad communionem dignam, merito hodie agit lugubriter passionis Christi memoriam. Et hoc praecipue quadrupliciter:
- Primo in altarium denudatione
- Secundo in tabularum percussione
- Tertio in horarum lamentatione
- Quarto in luminarium extinctione
Primo in denudatione altarium ostendit ecclesia lamentabilem Christi passionem, ut scilicet moneat fideles ad paenitentiam conpassionemque et communionem condignam. Nam hodie altaria denudantur et abluuntur, quare hoc utique ad significandum denudationem Christi Iesu. Propterea tunc canitur illud Ps.: Diviserunt sibi vestimenta mea et super vestem meam miserunt sortem. [14] Ablutio autem fit cum hoc ad significandum, quod sicut sribitur Apoc. I.: Dilexit nos Christus et lavit nos a peccatis nostris in sanguine suo.[15]
Secundo in tabularum percussione, qui ab hodie inchoando usque in tertium diem campanae non pulsantur, sed tabulae percutiuntur. Quare haec? Respondetur, quod primo ad significandum, quod omnes predicatores, qui per campanas significantur, ab hodie usque ad ressurectionem siluerunt. Siluerunt quippe minores campanae, id est apostoli et discipuli timore mortis, cum et princeps apostolorum, petrus Christum negavit. Siluit et maior campana, scilicet Virgo Beata praenimio luctu et doloris gladio tamquam ferro transfixa. Siluit et maxima campana, id est Christus, cum in quinque praecipuis locis perforata tribus diebus iacuit in morte. Siluerunt etiam omnes creaturae plangentes, sol siluit a sua luciditate, quia obscuratus fuit. Terra a sua stabilitate, quia mota fuit. Petrae a soliditate, quia scissae sunt. Angeli quoque pacis amare flebant. [16] Isa. XXXIII. Ad haec significanda campanae silent hodie. Secundo quoque tabulae loco campanarum percutiuntur ligneae, et hoc ad representandum, quod sanguis Christi in crucis effusus ligno clamavit multipliciter. Primo contra crucifixores vindictam sanguinis innocentis Christi. Secundo contra Christianos obstinatos et inpoenitentes tanquam ingratos iustam damnationem. Bernardus: Vae mihi, si ingratus fuero, instauravit enim Deus adversum me sanguinem filii sui ad me clamantem de terra. Tertio sanguis Christi clamavit pro bonis petendo clementiam et gratiam. O peccator, recognosce haec, cum audis tabulas hodie percuti.
Tertio in horarum lamentatione, quia hodie et duobus subsequentibus diebus in horis canonicis nec principium consuetum dicitur, scilicet deus in adiutorium nec iubilamus, nec benedicamus aut Deo gratias in fine, sed lamentationes canuntur. Quaere haec? Respondetur ad significandum, quod recessit a nobis per mortem sacerdos, cuius est benedictiones dare, et qui est alpha et omega, primus et novissimus, principium et finis. [17] Apoc. ultimo capitulo. Item nec Gloria Patri et Filio etc. dicitur, quia maxima iniuria irrogata est patri et filio et Spiritui Sancto in occisione Christi.
Quarto in luminarium extinctione. Nam in matutinis luminaria extinguuntur et tenebrae inducuntur uno solo retro altare servato, a quo tandem reaccenduntur alia ad significandum, quod in Christi passione fidei lumen in sola Virgine Maria remansit, a qua tandem discipuli sunt illuminati, ut a magistra fidei post Christi ascensionem. Ad ipsam ergo Virginem reccurramus, ut a Filio impetret gratiam.
[1] Lc 22,15
[2] „Cf.” Is 26,10
[3] 1Pt 2,24
[4] Sir 24,21
[5] Rm 13,3-4
[6] Prv 20,28
[7] Jac 2,20
[8] Rm 10,10
[9] Mt 24,13
[10] „Cf.” ICor 10,17
[11] ICor 11,29
[12] Lc 22,15
[13] 1Cor 11,24
[14] Ps 21,19
[15] Apc 1,5
[16] Is 33,7
[17] Apc 22,13