PH 054. De sancta Dorothea
[Pelbartus de Themeswar: Sermones de sanctis, Pars Hiemalis
Sermo LIV.]
De sancta Dorothea
Sermo cum legenda
Obaudite me, divini fructus, et quasi rosae plantatae super rivos aquarum fructificate. Scribuntur haec verba Ecci. XXXIX. c. (A)
Et optime conveniunt accipi de sancta Dorothea virgine et martyre. Tum ratione significati, quia ut Gregorius super Ezechielem parte (?) I. homiliae VI. dicit: Rosae flos in martyribus redolet, quia mira fragrantia cruore suo rutilat. Unde martyrium significat pro rubedine et pro florida pulchritudine munditiam virginalem. Beata autem Dorothea martyr exstitit gloriosa et virgo, propter quod per rosas convenit significari. Tum ratione miraculi facti, quia in eius legenda legitur, quod dum ipsa decollaretur, rosas et fructus de Paradiso Christus eidem misit, ut infra dicetur clarius. Tum denique ratione exempli, quia praedicti miraculi de rosis fama totam illam terram ad exemplum imitandi in fide catholica convertit, sicut rosa odore suo demulcet homines. Itaque audiamus, quid in praemissis verbis dicat beata Dorothea omnibus Christicolis: Obaudite me – inquit, scilicet imitando – o divini fructus. Lyra: id est discipuli, hoc est Christiani, qui estis fructus adquisitionis divinae per sanguinem Christi ad caelestem gloriam. Et quasi rosae plantatae super rivos aquarum, quae quidem sunt pulchrae, mundae et rubicundae, fructificate, scilicet bono opere in munditia et charitate. Merito ergo ad istius laudem accipiuntur haec verba. Ex quibus tria mysteria notabimus pro sermone, secundum quod de his tribus ipsa in eis praecipue commendari videtur:
Primo de roseo flore castitatis, ibi: Quasi rosae super aquas
Secundo de roseo ruborecharitatis, ibi: Plantatae, scilicet in charitate
Tertio de roseo fulgore felicitatis, ibi: Fructificate, scilicet in gloriam. (B)
Circa primum de roseo flore castitatis quaeritur: Unde conveniebat, quod castitas per rosam designaretur. Respondetur per conclusionem, quod virginalis castitas beatae Dorotheae merito prae alio flore comparata est rosae. Declaratur pluribus rationibus:
Primo ratione speciositatis
Secundo odoriferae suavitatis
Tertio ratione spinositatis
Quarto refrigerativae virtuositatis.
Primo ratione inquam speciositatis. Est enim rosa speciali pulchritudine speciosa, unde dicitur flos florum, sic castitas. Unde Ambrosius in li. De virginitate dicit sic: Pulchritudinem quis potest – ait – maiorem extimare virginitatis decore, quae amatur in rege, scilicet Christo, probatur a iudice, consecratur et dedicatur Deo. Haec ille. Hinc et Sap. IV.: O quam pulchra est casta generatio cum claritate, immortalis enim est memoria illius, quae et apud Deum nota est, et apud homines. Ex qua auctoritate colligere possumus, quod ipsa castitas pulchrificat animam humanam in fide Christi multipliciter. Primo pulchritudine innocentiali Paradisi, quia ut dicit Damascenus li. IV.: Virginitas a principio, scilicet in statu innocentiae in hominum natura plantata est, de virgine enim terra homo plasmatus est, et a solo Adam virgo Eva creata est, in Paradiso etiam virginitas conservabatur, post praevaricationem enim cognovit Adam Evam, uxorem suam. Haec ille. Unde per castitatem habet homo illam pulchritudinem Paradisicam, ubi erat thorus immaculatus. Ideo dicitur in auctoritate praedicta: O quam pulchra est casta generatio etc. Secundo pulchritudine caelesti, propter quod subditur: Cum claritate. Nam dicit Hieronymus ad Paulam et Eustochium: In carne praeter carnem vivere non terrena vita est, sed caelestis. Etenim in caelo neque nubent, neque nubentur, Mat. XXII. Tertio pulchritudine angelicali, unde dicit: Immortalis est memoria illius, angelis quippe immortalibus assimilat. Chrysostomus super Matthaeum: Omnes quidem virtutes – inquit – spirituales res sunt, praecipue tamen castitas res angelica est, per hanc enim solam singulariter homines angelis similantur, et vincitur natura virtutibus. Quarto pulchritudine divinali, quia Christo, Dei Filio et eius Virgini Matri assimilat. Unde subdit: Quae et apud Deum nota est, scilicet per approbationem, et apud homines. Unde ipse Deus specialiter habitat in castis, I. Cor. VI.: Nescitis, quia membra vestra templum sunt Spiritus Sancti? O ergo quam fatui, qui hanc virtutem contemnunt, et se carnaliter maculant! Nam profecto tales per contrarium habent non solum bestialitatis turpitudinem, sed et culpae et cadaveris foetidi. Unde Gregorius: Computrescere iumenta in stercore suo est carnales homines in actu luxuriae vitam finire. Tales etiam habent turpitudinem infernalem et daemoniacam, Apoc. XXI.: Fornicatoribus pars in stagno, igne ardenti et sulphure. Merito ergo carnalis amor dicitur foetidus, turpis et immundus amor per omnia. (C)
Secundo ratione odoriferae suavitatis. Nam sicut rosa est odore suavissima, ita castitatis odor Deo et angelis ac animabus beatis. Propterea anima beata dicit Cant. I.: Trahe me post te, curremus in odorem unguentorum tuorum. Christus etiam Dominus dicitur pasci inter lilia castitatis delectabiliter, Cant. II. Unde Chrysostomus: Coram Deo et angelis sunt bonae et castae voluntates, sicut odoriferi flores delectabiles. Quaeritur, quibus gradibus valeat homo in virtute castitatis proficere, ut magis ac magis placere possit in ea omnipotenti Deo. Respondetur secundum Franciscum de Mayronis sermone de sancta Agnete, quod ex quo virtus castitatis militat contra passiones concupiscentiae carnalis, ideo potest homo in ea militando proficere ad placendum sic amplius Deo. Primo namque gradu sunt aliqui, qui militant sic, ut nec carnalem concupiscentiam superent, nec superentur ab ea, sed manent in continua lucta, donec passio discedat. Et tales dicuntur perseverantes, quia non cadunt, nec vincunt, et istis sufficit non peccare mortaliter in consensu concupiscentiae. Secundo aliqui sic militant, quod diu pugnant, et tandem vincunt, sed cum difficultate vincunt. Et tales dicuntur continentes. Tertio alii sic militant, quod ipsas passiones faciliter vincunt, confestim ut insurgunt, ad modum fortium bellatorum. Quarto alii sic miltant, quod istas passiones habent sic domitas, ut insurgere non praesumant. Et quia tales sunt impassibiles ad modum sanctorum angelorum. Ideo dicuntur habere virtutem heroicam, quae dicitur virtus divina, quia assecuta est divinam similitudinem, quantum in hac vita possibile est, adeo ut terrenas cupiditates nesciat. Tales virtutes a Philosopho VII. Ethicorum dicuntur virtutes heroicae, id est divinae. Isto modo summo virginitas attribuitur Beatae Virgini Mariae. Primus gradus praemissus est incipientium, qui placet Deo. Secundus proficientium magis acceptus. Tertius perfectorum. Et quartus perfectissimorum, qui sunt Deo summe grati. In hoc gradu videtur fuisse beata Dorothea post Beatam Virginem, ergo pro signo magnae gratiositatis rosas meruit de Paradiso habere a Christo Domino missas in Februario grandi miraculo tamquam sponsa dilecta Christi. (D)
Tertio ratione spinositatis, quia rosa non nisi inter spinas habet ortum et incrementum et perseverantiam, sic castitas non nascitur nec nutritur nisi in vitae austeritate et carnis mortificatione. Bernardus: Periclitatur castitas in deliciis. Chrysostomus super Ps. L. homilia I.: Castitas sine comitibus suis, ieiunio et temperantia cito labescit, quod si his quasi adminiculis roborata fuerit, perfacile coronabitur. Haec ille. Haec patent in beata Dorothea.
Quarto ratione virtuositatis, scilicet refrigerativae. Nam rosa habet virtutem refrigerativam aestus et caloris, ut patet in experientia de aqua rosae etc. Sic castitas debet refrigerare omnem aestum concupiscentiae, quia contra illam habet militare, ut patuit supra, unde Ecci. XVIII.: Post concupiscentias tuas ne eas, quia facient te in gaudium inimicis. Notandum secundum Franciscum, quod pluribus modis male se habent homines circa istas passiones, quia aliqui sunt, qui non exspectant ipsas, sed insequuntur et desiderant, et hoc est daemoniacum et plus quam bestiale, ex conatu peccare. Alii sunt, qui cum insurgunt passiones, mox sequuntur, licet antea non desideraverint, quod est vitium bestialitatis, quia ut dicit Augustinus super Iohannis III.: Non distat homo a pecore, nisi intellectu et ratione. Noli – inquit – aliunde gloriari; de viribus praesumis: a bestiis vinceris; de velocitate: a muscis vinceris; de pulchritudine praesumis: quanta pulchritudo est in pennis pavonis – unde rgo melior es? Ex imagine Dei in mente, in intellectu. Haec ille. Sed quomodo tu, homo, sequens ut bestia concupiscentias et non refrenans, rationalis iudicaris, propter quod Ps.: Nolite fieri sicut equus et mulus, quibus non est intellectus, in camo et freno, scilicet rationis et mortificationis, constringe eos, scilicet motus sensualitatis, qui non approx etc. Ad id Philosophus VII. Ethicorum dicit: Homo bestialis centies millesies peior est bestia. Commentator: Homo bestialis, id est vivens sine ratione ut bestia. Tertio aliqui sunt, qui statim, cum insurgunt passiones concupiscentiae, resistunt, sed tandem finaliter consentiunt, et hoc est humanae fragilitatis. Quarto ergo alii sunt, qui passiones in carne sentiunt, sed non consentiunt. Et hoc est humanae continentiae et declinationis culpae, quia scribitur XV. q. I. „Si concupiscentia” et est verbum Augustini, quod concupiscentia absque culpa est in corpore non consentientis. Item Bernardus: Non nocet sensus, ubi non est consensus. (E)
Sed gratia dictorum quaeritur, quo vel per qualia remedia possit homo concupiscentiam carnis devincere, ut non peccet mortaliter. Respondetur, sicut colligitur ex Scripturis et doctorum dictis, quod praecipue per quattuor, quorum primum est attenta et lacrimosa oratio. Sap. VIII.: Scivi, quoniam aliter non possum esse continens, nisi Deus det. Et hoc ipsum erat sapientia, scire, cuius hoc esset donum: Adii Dominum, et deprecatus sum. Unde Augustinus Confessionis li. X.: Continentiam, Domine, iubes: da, quod iubes, et iube, quod vis. Haec ille. Secundum est corporis castigatio vel maceratio, I. Cor. IX.: Castigo corpus meum, et in ser redigo, ne cum aliis praedi ipse repro effi. Ideo etiam Ecci. XI.: Malitia horae oblivionem facit luxuriae magnae. Unde cum temptaris, statim carnem laede affligendo, et obliviscetur ac desinet luxuriari. Exemplum de beato Francisco et etiam beato Bernardo, de quibus legitur, quod cum temptabantur, in foveas glacie plenas se mergentes totaliter ab aestu concupiscentiae refriguerunt. Tertium est laboris exercitatio, quia otium et voluptas sunt arma hostis antiqui ad miseras animas capiendas, extra de renun. „Nisi cum pridem” § „Verum”. Propterea Hieronymus de consecratione dist. V. „Numquid” dicit: Semper aliquid operis facito, ut diabolus semper te occupatum inveniat. Nam et Sodoma legitur per otium et gulam cecidisse, Ezech. XVI. Fuge ergo otium. Quartum est sensuum refrenatio, Ecci. IX.: Averte faciem tuam a muliere compta, et ne circumspicias faciem alienam. Nam mors intrat per fenestras nostras, id est per quinque sensus, Iere. IX. Observandi ergo sunt omnes sensus, et non solum exteriores, sed etiam interiores. Unde Hieronymus: Quia impossibile est non irrumpere quandoque motum concupiscentiae, ille praedicatur beatus, qui statim ut aperit cogitatus, allidet ad petram, scilicet Christum et eius passionem recogitando. Bernardus: Nil tam efficax remedium contra omnia temptamenta vitiorum, quam memoria passionis Christi. O ergo homo, observa haec, et non laberis. Haec omnia beata Dorothea sollicite servavit, et ideo castitate decora fuit ut rosa florens virginitate et rubens martyrio, ergo rosas meruit. (F)
Circa secundum1 principale de roseo rubore charitatis accipiamus pro conclusione, quod beatissima virgo Dorothea perfectissimi amoris Christi gratia tamquam rubens floruit rosa. Quod probatur multipliciter ex eius vita. Quaero namque: Unde probatur in homine plenitudo divini amoris et gratiae? Respondetur praecipue per haec quattuor, quae habuit beata Dorothea:
Primo quia legitur, quod fuerit Spiritu Sancto plenissima, sequitur, quod ergo charitate Christi perfectissima. Nam dicente Apostolo Rom. V.: Charitas Dei diffusa est in cordibus nostris per Spiritum Sanctum, qui datus est nobis.
Legenda
Legitur nempe, quod gloriosa virgo et martyr Dorothea ex patre Doro et matre Thea nobili ex sanguine senatorum fuit progenita. In illo autem tempore persecutio Christianorum vigebat per imperatores Romanorum. Quapropter ipse Dorus cum uxore et duabus filiabus, quas genuerant, scilicet Christen et Calixten, spernentes idola et derelinquentes Romana praedia, possessiones, vineas, agros et domos ac castra, transfretarunt in regnum Cappadociae, et habitaverunt in civitate Caesaria, ibique genuerunt filiam hanc Dorotheam, quam episcopus sanctus baptizans nomen eidem imposuit compositum ex nominibus patris et matris, scilicet Dorothea. Ipsa autem puella repleta est Spiritu Sancto, et omnibus virtutibus et omni disciplina Christiana imbuta, formosa valde super omnes puellas illius regionis, sed formosior utique fide Christi et charitate. Patet propositum.
Secundo quia pro amore Christi contempsit omnia terrena et carnalia, quod est magnae perfectionis. Nam ut dicit Augustinus in Enchiridio: Regnat carnalis cupiditas, ubi non est charitas, minuitur cupiditas charitate crescente. Et de poenitentia dist. II. „Haec qui” in fine habetur, quod tunc perfecta charitas est in homine, quando nil aliud, quam Christum quaerit. Sic fecit Dorothea. Invidens namque diabolus eius castitati et sanctitati, Fabricium, terrae praefectum in amorem Dorotheae stimulavit, ut eam carnali concupiscentia appeteret. Qui mittens pro ea legitimo pro thoro accipiendo spopondit thesaurum et res pro dote [se] donaturum absque computi determinatione. Quae Dorothea quasi lutum despiciens resouit divitias, et carnalem thorum horruit, et intrepida se Christo desponsatam fatebatur, quem prae cunctis amavit et praeelegit. (G)
Tertio quia pro amore Christi sustinuit quaeque poenarum genera. Nam habetur de poenitentia dist. II. § „Charitas est”, quod amor Dei facit peccato resistere, scilicet usque ad mortem, bonis operibus abundare, saeculi blandimenta contemnere, et omnia, quae humanae fragilitati sunt difficilia, perficere, unde cum Fabricius videret eam non posse blandimentis et promissionibus temporalibus a Christo avellere, furore succensus in dolium ferventis olei mitti iussit. Sed ipsa virgo Christo protegente illaesa permansit. Ad quod miraculum multi paganorum conversi sunt ad Christum. Item in carcerem reclusit novem diebus sine omni alimento, sed ab angelis sanctis nutrita fuit, et reducta ad tribunal pulchrior apparuit. Iterum Fabricius dixit eidem: „Adora deos in praesenti, alioquin poenas non evades.” Erexerat quippe ibidem Fabricius columnam et desuper idolum. Dorothea respondit: „Deum caeli adoro, non daemones, qui sunt in idolis.” Oravitque mox, ut Christus omnipotentiam suam et quod ipse solus esset Deus, ostenderet. Et ecce multipudo angelorum cum impetu veniens contrivit idolum et columnam adeo, ut nec particula inveniretur. Et audita est vox daemonum clamantium per aera: „Dorothea, cur nos devastas?” Et ad haec multa milia paganorum convertebantur, et martyrium passi sunt. Sed Fabricius haec magicis artibus attribuens ipsam eculeo iussit suspendi, uncis lacerari corpus eius et flagellari, ac ardentes faculas ad mamillas virgineas eius applicari, et semimortuam recludi in carcerem. Ad crastinumque producta nullius laesionis vestigium in ea apparuit. Admirans praeses iussit eam duci ad suas sorores, Christen et Calixten, quae metu mortis a Christo recesserant, ut scilicet illae Dorotheam a Christo avellerent, sed potius beata Dorothea alloquens illas ad Christum revocavit, quas Fabricius igne cremari fecit, et Dorotheae dixit: „Noli nos protrahere; aut sacrifica diis, ut vivas, aut capitali sententia plecteris.” Dorothea respondit laeta: „Quidquid vis pati parata sum pro Christo et sponso meo, in cuius horto rosas cum pomis colligam, et laetabor in aeternum.” Tunc tyrannus praecepit, ut facies eius pulchra baculis et fustibus caederetur adeo, quod nec vestigia faciei in ipsa apparerent. Et incarcerata est. De mane quoque producta illaesa est visa, a Salvatore curata. (H)
Quarto praeterea pro amore Christi mortem pertulit in perseverantia. Et hoc est perfectissimae charitatis. Ut enim Glossa super Heb. XII. dicit: Perfectior in hac vita charitas nulla est illa, ad quam sancti martyres pervenerunt. Sic in proposito.
Legenda
Nam post praemissa capitali sententia est Dorothea adiudicata. Et dum extra muros ducitur, videns eam Theophilus, notarius principalis regni, quasi illusorie petivit sibi mitti rosas de viridario sponsi sui, quod illa promisit. Cum autem venit ad locum decollationis, rogavit Dominum, ut qui memoriam suae passionis peragerent, in omnibus salvarentur tribulationibus, et praecipue a verecundia et falso crimine, et in fine contritionem peccatorum obtinerent, ac mulieres parturientes ipsam invocantes celerem sentirent profectum in doloribus. Et ecce vox de caelo audita est: „Veni, electa mea, omnia, quae petisti, impetrasti.” Dorothea autem inclinata ad ictum spiculatoris, ecce apparuit ei puer purpura indutus, discalciatus, crispo capite, in cuius veste stellae aureae fuerunt, ferens in manu sportulam cum rosis tribus, et tot malis. Cui Dorothea: „Obsecro te, Domine mi, fer eas Theophilo scribae!” Et decollata est anno Domini CCLXXXVII. Idus Februarii sub Diocletiano et Maximiano imperatoribus. Et sic migravit ad Christum. Theophilus autem stans in palatio praesidis ecce vidit sibi apparentem puerum et dicentem: „Has rosas et poma mittit tibi soror mea, Dorothea de Paradiso sponsi sui.” Et hoc dicto puer disparuit. Theophilus ergo protonotarius viso hoc miraculo baptizatus est. Et ad laudem Dei ac beatae Dorotheae laudes carminis edidit de hoc miraculo rosarum in mense Februario. Cuius affirmatione et praedicatione tota illa terra convertitur, propter quod tyrannus Theophilum martyrizavit. Ecce quam mirabilis Deus in sanctis, et gloriosus in maiestate sua! O bone Iesu, o Fili Dei, tibi laus et gloria! (I)
Circa tertium de rosea felicitate, ex quo rosa florido decore virginitatem significat, et rubro colore martyrium, quorum utrumque fuit in beata Dorothea, propter quod rosea corona meruit felicitari. Quaeritur ergo huius rei gratia, utrum praecellentiorem gloriam felicitatis et maius gaudium habeat in caelo de virginitate, quam de martyrio, vel econverso. Respondetur secundum Thomam in IV. dist. XLIX., quod aureola martyrii ceteris paribus est potissima simpliciter loquendo inter omnes aureolas alias, et ideo de illa habet maius gaudium. Unde dicitur in Glossa Matthaei V., quod in octava beatitudine, quae ad martyres pertinet, scilicet: Beati, qui persecutionem patiuntur etc., omnes aliae perficiuntur. Haymo etiam dicit, quod coniugati martyres praecellunt virgines non martyres. Et ratio, quia aureola proprie respicit pugnam et victoriam, ut dicatur illa aureola potior, quae debetur fortiori pugnae. Sed pugna martyrii fortior est, quam virginitatis, ergo est potior. Cum autem utraque sit collata beatae Dorotheae, quanta est ergo eius felicitas! O virgo gloriosa, o martyr inclyta, o rosea felicitate praeclara beata videlicet Dorothea, te rogamus, ut apud tuum dilectissimum sponsum Iesum pro nobis intercedere digneris, ut det nobis gratiam et gloriam. Amen.
1 Editio: tertium.