[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis
Sermo XLIII.]
In Epiphania Domini
Sermo secundus de stella apparente et eius qualitateEcce stella, quam viderant
in oriente, antecedebat eos, usque dum veniens staret supra (scilicet
domum), ubi erat puer (scilicet Iesus).1 Mat.
II. (A)
Hodie Sancta Mater Ecclesia hoc nobis sacramentum pie contemplandum proponit, quomodo sancti magi stella duce ad Christum puerum adorandum venerunt ab oriente. In quo sacramento magnum nobis est gaudium, tum quia Christus verus Deus et Dominus caeli per stellam et angelicam obsequiositatem comprobatur pro nostra salute fore natus ex Virgine, et sic fides deitatis Christi roboratur; tum quia spes nostra augmentatur, cum audimus in primordio nativitatis Christi vocasse non solum de prope pastores videlicet, sed et de longinquo magos ad fidem et aeternam in Christo salutem. Augustinus in sermone: Nuper - inquit - celebravimus diem, quo ex Iudaeis Dominus natus est, hodie celebramus, quo a gentibus adoratus est, quoniam salus ex Iudaeis, sed haec salus usque ad fines terrae. Nam et illo die pastores adoraverunt, hodie magi. Illis angelus, istis stella nunciavit. Haec et plura ibi. Tum denique quia charitas inflammatur, cum per Spiritus Sancti gratiam, qua illustrati sumus nos Christiani, et per prophetarum testimonia ac sanctorum omnium documenta instruimur exemplo sanctorum magorum Christum Dei Filium affectuose inquirere, ipsum adorare, ipsique deservire tota mentis devotione. Exsultemus ergo et laetemur, carissimi, et demus gloriam Deo, quia sicut magi stella antecedente pervenerunt ad Christum, sic et nos Spiritus Sancti gratia praeveniente Christum Dominum inveniemus cum ipso regnaturi! Unde pro exemplo dicitur in verbis praemissis: Ecce stella, quam viderant, scilicet magi, antecedebat eos etc.2 In quibus verbis ostenditur nobilitas huius stellae ex tribus, secundum quae tria mysteria notabimus in hoc sermone:
- Primum dicitur mirabilis apparationis, hoc notatur, cum dicitur: Ecce stella; 'ecce' enim est nota demonstrationis mirandae
- Secundum dicitur nobilis conditionis, quia antecedebat eos
- Tertium dicitur amabilis consolationis, ibi: usque dum veniens staret supra, ubi erat puer Iesus. (B)
Circa primum de mirabili qualitate huius stellae sit pro conclusione, quod Christus de Virgine natus ut ostendatur caeli esse Dominus, fecit apparere sidus prae cunctis mirabilius. Declaratur secundum Franciscum de Mayronis, quia legimus in Sacra Scriptura quattuor permaxima miracula in corporibus supercaelestibus ab ipso Deo facta vel ostensa. Primum est miraculum stationis, ut patet Iosue X., quando sol et luna steterunt immobiliter spatio unius diei, donec ulcisceretur se gens Israel de inimicis suis.3 Secundum fuit miraculum retrocessionis, ut patet Isa. XXXVIII.,4 quando tempore Ezechiae regis retrocessit sol decem lineis per gradus, quos ascenderat, et ita fuit in luna ac stellis aliis ad regularitatem servandam secundum eundem Franciscum. Tertium fuit miraculum eclipsationis, quando in passione Christi eclipsatus est sol et luna per universam terram, Mat. c. paenul.5 Quartum fuit miraculum apparentis detractionis, quando vidit scilicet Iohannes, quod cauda draconis trahebat tertiam partem stellarum caeli et misit eas in terram, Apoc. XII.6 In quo significabatur, quod in hoc mundo sunt homines trium generum, scilicet innocentum, poenitentium et in peccatis perseverantium vel impoenitentium. Hanc tertiam partem, scilicet peccatorum detrahit diabolus in Infernum. O ergo superbe, o avare, o luxuriose, o homicida, o quicumque peccator, age poenitentiam, alioquin scito te in Infernum demergendum et diabolo tradendum!
Sed ecce Christus ut suam dignitatem et pietatem divinam demonstraret, omnia haec praedicta mirabilia in stella suae nativitatis ostendere voluit. Primum miraculum stationis, quia haec stella, cum starent magi, stabat, et cum irent, praecedebat, quo significabatur Christi pietas divina, qua nos praevenit per suam gratiam, ut bonum velimus, et cooperatur, ut perficiamus, ac subsequitur, ut glorificemur in Christo, ad quem tendimus. Augustinus li. de natura et gratia: Gratia - inquit - praevenit nos, ut vocemur, subsequitur, ut glorificemur. Secundum miraculum retrocessionis ostendit in hac stella, dum perveniens ab oriente praecedendo magos ad medium mundi, id est Hierusalem inde perducendo ad Bethlehem movebatur ab aquilone versus meridiem, quia tribus Beniamin, in qua erat Hierusalem, erat ab aquilone, et tribus Iuda, in qua erat Bethlehem, erat a meridie, Iosue XVIII.7 Quo significabatur in Christo divina bonitas, qua nullum spernit ex omnibus mundi partibus, scilicet oriente, meridie, aquilone et occidente, paratus est vocare homines ad sui cognitionem et salutem, I. Tim. II.: Qui vult omnes homines salvos fieri, et ad agnitionem veritatis, id est Christi venire.8 Tertium miraculum eclipsationis in hac stella fuit, quando in Hierusalem advenientibus magis disparuit. Et hoc significabat, quia ibi, scilicet in Hierusalem Christus erat pro nostra salute moriturus. Quartum miraculum detractionis in hac stella apparuit, quia numquam in caelo aereo postea apparuit. Sed nihilominus in die iudicii toti mundo ipsius veritas stellae et Christi Iesu divinitas apparebit ad gaudium et felicem iocunditatem fidelium et bonorum, nec non ad turbationem et damnationem malorum et infidelium. Unde hoc fuit significatum, quando visa stella ista magi fideles gaudebant. Herodes autem et Hierosolyma infideles turbabantur et timebant. Augustinus in sermone: Quid erit tribunal iudicantis, quando superbos reges cuna terrebat infantis? Pie timeant reges ad Patris dextram iam sedentem, quem rex impius (scilicet Herodes) timuit adhuc matris ubera lambentem. Haec ille. (C)
Sed de stella ista mirabili quaestiones plures occurrunt pertractandae, secundum scilicet genera causarum. Prima quaestio, utrum haec stella fuerit vera stella, aut tantummodo similitudinaria secundum suam formam. Et ratio quaestionis huius est, quia secundum Chrysostomum videbatur in ea forma pueri, quae et magos allocuta est dicens: "Natus est hodie rex Iudaeorum, ite velocius in terram Iuda, et ipsum invenietis." Sed ad haec respondetur secundum Franciscum de Mayronis et concordantes doctores communiter, quod quamvis sicut recitat Remigius in originali, aliqui dixerint stellam istam fuisse Spiritum Sanctum, qui sicut discipulis in flamma ignis apparuit, ita et his regibus in specie stellae. Alii autem dixerunt fuisse angelum, qui in tali specie magos est allocutus secundum Chrysostomum. Verior tamen et communior est opinio doctorum, quod fuit stella realiter de novo creata. Unde super illo verbo "Vidimus stellam eius" Glossa dicit: Propriam quia hanc Deus creavit ad ostensionem Christi. Et Gregorius in homilia dicit, quod signa fidei nostrae sunt verissima, non fuit ergo stella similitudinaria, sed vera. Nec obstat praedicta allocutio, quia potuit magos alloqui angelus dirigens hanc stellam, et ipse angelus apparere potuit magis in forma talis pueri exsistente vera stella. (D)
Secunda quaestio: Quis producit et creavit eam? Respondetur secundum Franciscum de Mayronis, quod solus Deus ipsam creavit, sicut et alias stellas sine ministerio angelorum. Nam dicit Augustinus super Genesim contra Manicheos, quod in creatione stellarum angeli nil facere potuerunt ab initio, unde solus Deus creavit, potentia enim creandi solius Dei est, nec creaturae communicatur, ut patet II. Sententiarum dist. I., quamvis postea angelus moverit ipsam. (E)
Tertia quaestio, ex qua materia facta sit, et quo finaliter devenit. Respondetur secundum eundem Franciscum de Mayronis, quod licet Deus potuit eam creare de nihilo, creare tamen voluit ex aliqua materia voluntate sua, sicut et mundum creando potuit caelum et stellas creasse ex nihilo, voluit tamen ex materia prima creare voluntatis beneplacito. Sed de quali materia hanc stellam producerit, utrum de corruptibili vel incorruptibili; dicitur communiter, quod de materia corruptibili, et quod expleto ministerio fuerit in praeiacentem materiam redacta. Tamen idem Franciscus de Mayronis declinat ad istam opinionem, quod scilicet ista stella sit creata ex illa luce, ex qua formata sunt corpora caelestia in principio, ita quod aliqua portio illius lucis sit reservata a principio divina providentia, de qua fieret ista stella. Huiusmodi motivum est opinionis, ut esset haec stella de natura aliarum stellarum, et de corpore quintae essentiae, quae incorruptibilis est, et quod ideo putatur, quod sit alicubi reservata usque ad diem iudicii, sicut et de aliis insigniis Dominicae passionis tenet Chrysostomus. Et quod tunc apparebit in confusionem incredulorum atque postea perpetuo manebit in caelo cum aliis Dominicis insigniis. Et rationis eius motivum est, quia haec stella est creata in signum quemadmodum et de aliis stellis legitur, immo facta est in signum maius (utpote ipsius Christi), quam aliae stellae, quae sunt datae in signum temporum, quae non sunt perpetuo manentia. Nam post diem iudicii tempus amplius non erit. Sed ipse Christus, in cuius signum haec stella est data, sempiternus est, ergo et illa stella non privabitur fine suo in perpetuum, et per consequens etc. Sed haec secretiora Deo soli committendo liceat tenere opinative et secundum quod devotio exposcit pie credendum iuxta doctorum dicta, nimirum hoc certum est, quod Dominus Iesus omnipotentia sua utrumque potuit, scilicet vel hanc stellam redigisse in praeiacentem materiam, vel etiam ipsam conservasse perpetuo manendam, secundum quod sibi placet. Hoc tamen nobis est curandum, ut defleamus peccata nostra coram ipso, quia ipse est Dominus Deus noster. O bone Iesu, te omnis creatura, caelestis pariter et terrestris fatetur, quia vere Deus omnium es! (F)
Circa secundum principale de nobili conditione huius stellae accipiamus pro conclusione, quod haec magorum stella super omnia alia sidera est a Deo praedita nobilitate praeclara. Ut enim colligitur de dictis sanctorum, ista stella differebat ab aliis in multiplici nobilitate proprietatum, quas reducemus causa brevitatis ad quattuor principalia. Praecellebat enim primo in mirabili apparentia, secundo in mirabili refulgentia, tertio in mirabili motu et tendentia, quarto in mirabili influentia. O carissimi in Christo, ecce magi isti per hanc stellam didicerunt salutis viam! Discamus ergo et nos per ipsam!
Unde prima nobilitas stellae huius claruit in eius mirabili apparentia. Primo quia dicente Chrysostomo in ista stella apparuit forma pulcherrimi pueri, in cuius fronte crux splendebat. In quo docebantur magi et nos docemur, quod necessarium est ad salutem Christi fidem habere tam de eius divina incarnatione et nativitate puerili, quam etiam de eius crucis passione et morte, et sic verum ipsum Deum et hominem credere. Unde Leo papa in sermone dicit sic: Hoc est, quod iustificat impios, hoc est, quod ex peccatoribus facit sanctos, si in uno eodemque Domino Iesu Christo et vera deitas et vera credatur humanitas. Etiam subdit dicens: Ad roborandam ergo hanc fidem ex magno factum est divinae pietatis consilio, ut gens in longinqua orientalis plagae regione consistens signum nati pueri, qui super omnes esset regnaturus, acciperet. Secundo quia aliae stellae quamvis appareant parvae in firmamento, tamen quaelibet stella firmamenti maior est tota terra multo, ut dicit Ptolemaeus. Ista autem quamvis esset parva, forte duorum vel trium cubitorum secundum auctorem libri Conformitatum, tamen propter propinquitatem videbatur maior ceteris stellis firmamenti, quo docemur credere Christum parvulum magnum fore Deum. Tertio quia aliae stellae sunt apparentes in caelo, ista autem erat in aeris meditullio proxima terrae secundum Fulgentium. Et hoc docetur Christum de caelis descendisse in Virginis uterum, quae Virgo licet sit proxima terrae, inquantum homo, altior tamen erat caelesti conversatione per vitae contemplationis divinae altam sanctitatem, iuxta illud Hieronymi: In carne praeter carnem vivere non terrena vita est, sed caelestis. (G)
Secunda nobilitas huius stellae in mirabili refulgentia. Nam primo tanti erat splendoris, ut omnes excederet, et in meridie splendidior apparebat, nec solis claritas ipsam offuscare poterat, ut dicunt Fulgentius et Chrysostomus. Quo docemur, quod illa est fides Deo grata et praeclara, quae nulla prosperitate vel adversitate peccatorum tenebris offuscatur. Ro. VIII.: Certus sum enim, quod nulla creatura separabit nos a charitate Christi.9 Secundo quia ista stella fulgida numquam scivit occasum occidentis, sicut aliae, quae oriuntur et occidunt, ad declarandum, quod fides Christi, quam declarabat, numquam deveniret in mundo ad occasum, haec secundum Franciscum de Mayronis, et quod Christianus numquam debeat hanc fidem negare. Tertio quia ista stella non erat omnibus visibilis, sicut aliae, quarum fulgor videtur ab omnibus in hemisphaerio exsistentibus. Nam Franciscus de Mayronis dicit, quod splendor huius stellae non poterat videri a caligantibus oculis in fide, sed a solis fidelibus. Unde nec Herodes, nec Iudaei ipsam videre potuerunt, ut patet ex evangelio, quia infideles fuerunt, quo declaratur, quod peccatores et damnandi non sunt digni Christum videre in gloria. Isa. XXVI.: Tollatur impius, ne videat gloriam Dei.10 O ergo vere tales miseri! (H)
Tertia nobilitas claret in motu et tendentia. Primo quia ista stella movebatur motu recto progressivo, non sicut aliae stellae, quae moventur motu circulari. Motus autem rectus videtur obliquo nobilior, quia uniformis. Isto modo debet quilibet fidelis currere per rectam viam iustitiae, et non per obliquam declinando quandoque a mandatis. Quia illo modo pervenitur ad Christum, Ps.: In circuitu impii ambulant.11 Iterum: Maledicti, qui declinant a mandatis etc.12 Secundo quia ista stella cum stantibus stabat, et cum euntibus ibat, quo significatur, quod Christum quaeramus in quiete contemplationis, simul et actione operationis. Tertio quia ista stella habuit singularem motorem, aliae autem stellae moventur per motorem orbium suorum. Nam secundum Philosophum De caelo et mundo stellae in suo orbe non moventur proprio motu, sicut avis in aere vel piscis in aqua, sed ad motum suorum orbium, alias fieret ibi scissio sphaerarum, quod est impossibile, eo quod corpus caeleste est incorruptibile, et per consequens indivisibile, ista autem stella movebatur in aere motu proprio per aerem discurrendo. Sed hic quaeritur: Quis movebat hanc stellam? Ratio quaestionis est, quia cum nihil moveatur a seipso VI. Physicorum, ideo sicut dicit Philosophus in De caelo et commentator de substantia orbis: Orbes caelestes moventur per intelligentias unicuique orbium deputatas. Augustinus quoque De Trinitate dicit, quod Deus mediantibus angelis facit motum corporum caelestium, ergo ista stella habuit angelum motorem. Sed quem? Respondetur secundum Franciscum de Mayronis, quod angelus huic stellae deputatus a Deo creditur fuisse Gabriel, quia ipse fuit minister sacramentorum pertinentium ad Christi incarnationem Lu. I., ergo etc.13 Ex his docemur, quod si volumus venire ad Christum in caelo, debeamus sequi angelum unicuique nostrum deputatum ad custodiam, qui manet et instigat nos ad viam salutis. Ps.: Angelis suis mandavit de te etc.14 (I)
Quarta nobilitas stellae huius claret ex mirabili influentia, quia ista stella secundum Franciscum de Mayronis influentiam habebat potiorem in intellectum magorum illustrando de Christi fide et in liberum arbitrium, ut quaererent Christum inclinando. Aliae autem stellae non attingunt ad illuminationem intellectus, sed tantummodo sensus, nec operari valent quidquid in voluntate vel libero arbitrio, quia dicit Augustinus De civitate Dei: Voluntas - inquit - nostra est libera, et nullius creaturae dominationi subiecta est. Unde errant omnes astrologi et mathematici dicentes, quod ex influxionibus stellarum causentur necessario vel sufficienter mores hominum fataque et eventus futurorum, ut de hoc latius patebit *in alio sermone*. Si petas: Quomodo haec stella dicitur magos illuminasse et ad Christum quaerendum incitasse, cum esset stella corporalis, quomodo potuit operari sic in intellectu eorum et voluntate? Respondetur secundum Franciscum de Mayronis, quod haec non potuit nec fecit stella ista ex natura propria, sed haec fecit ipse Deus immediate, solius quippe Dei est, ut illabatur menti humanae ad illuminandum vel voluntatem inclinandam, ut dicit Augustinus. Verum ista stella fuit in hac revelatione tamquam signum figurans vel instrumentum divinae illius illuminationis et operationis. Sicut sacramentum baptismi efficit gratiam, quam figurat ut instrumentum divinae clementiae. Haec secundum Franciscum. In praemissis docemur inspirationes divinas prompte sequi exemplo magorum. O magne Deus vere, ut ait Ps.: Mirabilis es in sanctis tuis,15 et sanctus in omnibus operibus tuis.16 O bone Iesu, tibi laus et gloria, tibi gratiarumactio, quia tam dulciter per miracula verissima invitasti ad salutem. (K)
Circa tertium principale de consolatione amabili sit pro conclusione, quod ista stella mentibus devotis est magnae consolationis materia. Nam sicut ex evangelio colligimus, ista stella fuit quidem primo peccatoribus et omnibus malis terribilis. Nam Herodes et Iudaei audientes de ipsius apparitione turbati sunt, et multo magis daemones percipientes Christum venisse in mundum territi sunt, scientes per ipsum se conterendos. Secundo quoque ista stella fuit angelis venerabilis, utpote signum nati Christi, quo perpendebant, quod reparatio ruinae eorum appropinquabat. Tertio Sanctae Trinitati, Deo scilicet Patri et Filio et Spiritui Sancto erat multum acceptabilis tamquam Filii Dei signum, cuius miraculo gentes credebant in Deum. Quarto ista stella fuit sanctis amabilis et iocundabilis, ut Beatae Virgini Mariae et Ioseph. Nam et inter Virginis gaudia computatur. Ipsis quoque beatis magis quantae fuerit consolationis et laetitiae, quis explicare sufficit? Unde et in evangelio dicitur, quod videntes eam gavisi sunt gaudio magno valde. O quanta fuit in eorum cordibus consolatio, cum tot et tanta miracula cernebant in stella, ut patuit! O quantum gaudium habebant, cum eos in via tota ex regione sua antecedebat, usque dum veniens staret supra, ubi erat puer Iesus! O quanta laetitia divinitus infusa et dulcedo spiritualis fuit in ipsorum mentibus, quando intrantes domum invenerunt et viderunt puerum Iesum, Dei Filium cum maria Virgine, matre eius tenente ipsum in gremio. Nam dulcedine divina repleti et Spiritu Sancto inflammante corda eorum mox procidentes adoraverunt Christum, et apertis thesauris obtulerunt ei munera: aurum, thus et myrrham. Ubi exclamando Augustinus dicit sic: O stupenda infantia, cui et astra subduntur, cuius est illae magnitudinis et supernae gloriae, ad cuius pannos et angeli excubant, et sidera obsecundant, et reges trepidant, et sectatores sapientiae geniculant. O beatum tugurium, o sedes Dei secunda post caelum, ubi non lucerna lucet, sed stella! O caeleste palatium, in quo habitat non rex gemmatus, sed Deus incorporatus, cui erant pro mollibus thoris dura praesepia, stupeo, cum video pannos, et intueor caelos, aestuo, cum aspicio in praesepio mendicum, et super astra praeclarum. Haec Augustinus. Et nos ergo, carissimi, consolemur in Deo et Christo Iesu, Salvatore nostro, et demus gloriam ei ac gratiarumactiones pro tanto dono divinae incarnationis! Adoremusque ipsum humiliter procedendo, ut det nobis vitam aeternam!
1 Mt 2,9
2 Mt 2,9
3 Cf. Ios 10,12-13
4 Cf. Is 38,4-8
5 Cf. Mt 27,45-50
6 Apc 12,4
7 Cf. Ios 18, 1-28
8 I Tim 2,4
9 Cf. Rm 8.38-39
10 Cf. Is 26,10
11 Ps 11,9
12 Ps 118,21
13 Cf. Lc 1,26-38
14 Ps 90,11
15 Cf. Ps 67,36
16 Ps 144,13