Sermones.elte.hu

[Pelbartus de Themeswar: Pomerium de sanctis, Pars hiemalis

Sermo XVI.]

De nativitate Domini

Sermo primus cum legenda applicata

Apparuit benignitas et humanitas Salvatoris nostri Dei. Titum III. c.¹ (A)

In quibus verbis recitatis in epistola hodierna insinuatur nobis, carissimi, ex parte Dei indicibilis pietas et charitas, et per consquens ex parte nostri debita Deo laus et gratiarumactio et iocunditas spiritualis devotionisque suavitas. Nimirum ex parte Dei, quid potuit erga nos exhiberi maioris charitatis et benignitatis, quam quod pro nobis peccatoribus miserrimis et mortalibus hominibus, qui sumus mali et ingrati servi et damnatione digni et iustissimo iudicio patibulo infernali adiudicati? Nihilominus ut redimeremur, Deus ipse misericordissimus dilectissimum Filium unicum, Dominum Iesum coaeternum et consubstantialem dedit, ut hodie nasceretur, et tandem pro nobis patibulo crucis suspenderetur. Unde Gregorius in Praefatione Paschali dicit: O ineffabilis dilectio charitatis, o mira circa nos tuae pietatis dignatio, ut servum redimeres, Filium tradidisti! Denique ex parte nostri insinuatur maximum gaudium et debita gratiarumactio pro tanto beneficio divinae incarnationis et hodiernae nativitatis. Sicut quippe videmus, quod quando aliqua virgo de genere paupere adamatur a rege, et desponsatur magno regi, toti eius generi maximum est gaudium. Et cum illi puellae ex rege nascitur heres legitimus, adhuc maius gaudium cumulatur, quia sic genus regium devolvitur ad genus puellae, sicut legitur de Esther. Sic ex quo Deus Pater desponsavit de nostro genere Virginem Mariam, quae virtute Dei et Spiritus Sancti opere concepit et peperit hodie Dei Filium, per quem ad nos homines credentes est devoluta hereditas et dignitas regia caelestis, quia facti sumus filii Dei et heredes etc. Ro. VIII.² Maxime ergo iocunditatis et gratiarumactionis atque divinae laudis est hodie nobis materia, ut exsultemus et demus gloriam Deo. Ad haec ergo praemissa consideranda attentos nos reddit Apostolus et Ecclesia per praemissa verba in epistola hodierna, scilicet Missae secundae dicens: Apparuit benignitas etc., quasi diceret Ecclesia sic: "O carissimi filii Christiani, o fideles Christi Iesu benedicti, o animae devotae, diligenter hodie attendite, quanta et ineffabilis Dei charitas est erga nos exhibita, et quam immensas Deo laudes et gratias referre debeamus, quam plenoque corde et opere amorem rependere Deo et Christo obligamur, quia ecce hodie apparuit benignitas et humanitas Salvatoris nostri Dei, scilicet in Christi nativitate!" In quibus verbis Apostolus tria praecipua tangit, quae in Christi Iesu nativitate apparuerunt contemplanda:

Primum Christi benignitas, cum dicitur: Apparuit benignitas
Secundum Christi humanitas, cum subditur: et humanitas
Tertium Christi divinitas, cum subnectitur: Salvatoris nostri Dei.

Et secundum hoc sufficiat hic tria mysteria declarari. (B)

Circa primum mysterium, scilicet benignitatis divinae in Christi nativitate accipiamus hanc conclusionem, quod in Domini Iesu nativitate hominibus apparuit manifeste immensitas benignitatis divinae. Declaratur sic, quia secundum Lyram in Postilla et Iohannem Ianuensem benignus dicitur quasi 'bene ignitus', scilicet amore, vel benignitas quasi 'bona igneitas'. Et hoc competit Deo, quia Ambrosius dicit: Deus est ignea charitas dicente Moysi: Deus noster ignis est, Deut. IV.,³ eo quod animam ex praesentia sua calefacit, ut et ipsa ignea charitate ardeat. Haec ille. Est autem benignitas virtus, qua quis se sponte ad benefaciendum offert, suavis consortio cunctos sua invitans dulcedine, sicut habetur li. Catholicon. Ex quo patet, quod benignitas per tria comprobatur et veraciter cognoscitur. Primo per spontaneum donum vel beneficium. Secundo per suave, id est amorosum consortium. Et tertio per attractivi amoris indicium. Haec signa Deus exhibuit manifeste et magnifice nobis in Christi incarnatione.

Primo quidem quia dedit donum pretiosissimum, quod habuit, et beneficium, quo maius dari nobis non potuit, scilicet Filium suum, cum quo est unius essentiae divinae. Unde sicut quis ignitus amore non potest se continere, sed omnia, quae habet, solet amato offerre, iuxta illud Canti. VIII.: Si dederit homo omnem substantiam domus suae pro dilectione, quasi nihil despiciet eam,⁴ sic nobis fecit Deus, qui proprio Filio non pepercit, sed pro nobis omnibus tradidit illum; quomodo non etiam cum illo omnia nobis donavit? Rom.VIII.⁵ Omnia, scilicet terrena ad usum, omnes angelos caelestes ad ministerium, et caelestem hereditatem ac seipsum in praemium, in quo consistit omne bonum. Hinc Ioh. III.: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret, ut omnis, qui credat in eum, non pereat, sed habeat vitam aeternam.⁶ Hilarius De Trinitate: Deus Pater mundum diligens hoc dilectionis suae protulit testimonium, ut Filium suum unigenitum daret. Et hoc fecit Deus nobis mere gratis, utpote inimicis et indignis. Bernardus li. De diligendo Deo dicit: Dignus plane est, scilicet Deus a nobis reamari, si advertamus, quis, quos et quantum amaverit. Quis enim? Nonne omnium Deus, qui bonorum nostrorum non eget? Quos? Cum adhuc - inquit Apostolus - inimici essemus, reconciliati sumus Deo.⁷ Dilexit ergo nos Deus gratis, et inimicos. Sed quantum? Scribit Iohannes: Sic Deus dilexit mundum, ut Filium suum unigenitum daret.⁸ Haec Bernardus.

Item secundo Deus nobis manifestavit immensam benignitatem per attractivi amoris indicium, quoniam sic amore praeveniendo nos ad reamandum accendit. Ignis enim non melius accenditur, quam igne, sic amor non melius accenditur, quam amore. Ambrosius: Nil tam impressum humanis affectibus, quam diligere se diligentem. Ideoque dicit Sapiens: Si vis amari, ama. Nimirum Philosophus in Ethicorum dicit, quod in obscuris opportet apertis uti testimoniis. Dilectio autem Dei ad hominem in Veteri Testamento erat valde obscura, quia potius videbatur odire, quam diligere, eo quod tam severe ipsum puniebat, ergo Deus voluit nunc apertum testimonium et indicium suae dilectionis et benignitatis dare, quatenus si non reamaverimus veraciter, sceleris rei arguamur, quia Augustinus dicit: Nimis durus est, qui dilectionem etsi nolit impendere, nolit rependere. Diligamus ergo, carissimi, Deum, etc.

Item tertio immensam benignitatem ostendit nobis Deus per amorosum et suave consortium, quia nobiscum parentelam contraxit, quando humanam naturam in Christo sibi univit, et aeternum caelestis patriae consortium ad cohabitandum exhibuit. In hoc enim maxima benignitas, id est amoris igneitas viguit, quia sicut servens ignis ex vehementia caloris iactatur extra se ad remotiora transsiliens propinquiora, sic charitas Dei Filium fecit descendere ad assumendum nostram naturam, quae est Deo remotior, utpote dissimilior, quam angelica natura. Unde Heb. II.: Nusquam angelos apprehendit, sed semen Abrahae,⁹ quod est benignitatis erga nos immensae. (C)

Sed quaestio hic occurrit: Cur Deus suavis universis, cuius miserationes super omnia opera eius, dicente Psalmo,¹⁰ voluit tantummodo hominibus, et non angelis exhibere hanc benignitatem, ut eorum naturam assumere dignaretur, quatenus a peccatis redimerentur et reparentur ad beatitudinem, ad quam creati fore dignoscuntur¹? Et argui potest, quod hoc fieri congruisset, quia angelica natura dignior est et excellentior naturaliter, quam humana. Nam dicit Gregorius in li. Moralium: Quanto in angelo natura subtilior, eo magis in illo imago Dei insinuatur expressa. Ergo sequitur, quod magis coveniebat assumi. Item quia uterque, scilicet angelus et homo eodem genere peccati, scilicet per superbiam corruerunt in culpae et poenae miseriam. Ergo sicut Deus humanam naturam assumpsit ex immensa charitate, ut humanae miseriae subveniret, sic conveniebat, ut et angelis subveniret. Ad haec tamen et ad quaestionem respondetur secundum Bonaventuram super III. dist. II. et concorditer secundum Thomam aliosque super III. Sententiarum scripto, quod loquendo de potentia Dei absoluta potuit quidem naturam angelicam assumere, sicut potuit et assumpsit humanam, tamen de potentia ordinata humanam decuit assumere, et non angelicam. Et hoc causa brevitatis ostenditur tribus praecipuis rationibus, aliis multis pertransitis. Prima ratio accipitur ex parte culpae vel offensae, quia peccatum angeli est irremissibile, eo quod non est poenitentiae susceptibile. Unde dicit Damascenus li. III.: Angeli sicut nec sunt, nec umquam erunt susceptibiles poenitentiae, sic etiam nec veniae. Et Dionysius De caelesti hierarchia dicit, quod angelus id, quod semel fecit, hoc semper se bene fecisse putat, et ideo eius peccatum est irremediabile. Unde legitur, quod sanctus Martinus promiserit diabolo, quod sibi veniam impetraret a Deo, si tamen poeniteret, et ipse diabolus noluit poenitere, etiam si sibi daretur mox caelestis beatitudo. Peccatum vero hominis est remediabile per poenitentiam. Cum ergo assumptio naturae ordinatur ad reparationem naturae lapsae, ergo claret, quod quamvis homo et angelus eodem genere superbiae peccaverint, tamen aliter et aliter. Ergo angelica natura, quae non est reparabilis, non debet assumi, sed sola humana, quae est reparabilis. Secunda ratio accipitur ex parte personae, quia in natura angelica una persona angelica non distinguitur per originem ab alia, nec aliquis angelus potest esse filius naturalis alterius, sicut est in divinis et in humana natura, ubi omnes homines propagati sunt per originem ab uno primo homine, et ideo congruebat, ut homo repararetur per unum, iuxta illud Rom.V.: Sicut per inoboedientiam unius hominis, id est Adae peccatores constituti sunt multi, ita et per unius oboedientiam, scilicet Christi in cruce passi iusti constituuntur multi.¹¹ Et ideo Filius Dei, qui est in persona distinctus a Patre, illam naturam debuit assumere, in qua proprietatem filii retineret, ut qui ab aeterno erat Filius Patris, in tempore fieret Filius matris, quod non potuit fieri in angelica natura. Quae licet habeat imaginem Dei, et sit sublimior homine, tamen humana natura inquantum est in personis distincta per originem, est similor Deo. Tertia ratio ex parte ruinae, quia totum genus humanum lapsum erat per deceptionem factam ab alio, scilicet diabolo, non sic tota natura angelica. Decebat ergo homini subveniri, ne tota natura humana relinqueretur sub damnatione, sed iusti et electi regnarent in caelesti beatitudine cum bonis angelis. O ergo Dei benignitas immensa, o pietas inaudita! Agamus gratias Deo etc. (D)

Circa secundum principale de humanitate Christi a verbo assumpta quaestio occurrit pertractanda: Utrum Filius Dei debuit nasci assumendo naturam humanam non aliunde, quam de genere peccatoris Adam? Et arguitur, quod non debuit de Adam, sed aliunde, ut scilicet Deus creasset aliquam virginem de terra, sicut et Adam fuerat creatus in innocentia, et ex illa virgine Dei Filius carnem debuisset assumere. Probatur sic, quia Dei Filius debuit carere omni morbo, qui venerat ut medicus ad curandum morbum humanae naturae, ergo non debuit naturam morbidam assumere, sed talis erat tota natura de genere Adam, ergo etc. Sed in contrarium est, quia prophetae praedixerant Christum nasci ex virgine de semine David propaganda, et sic Deus ab aeterno praeviderat, ergo aliter non potuit, nec decuit, quin scilicet de David, et per consequens de genere Adam Christus nasceretur. Ad hoc quaesitum respondetur secundum Bonaventuram super III. dist. XII. ponendo hanc conclusionem, quod scilicet Dei Filius potuit naturam humanam aliunde assumere, quam de Adam, si voluisset, secundum absolutam potentiam, non tamen secundum congruentiam. Declarat sic idem Bonaventura, quia sic magis congruebat, iuxta scilicet praeordinationem divinam. Primo ad manifestationem divinae potentiae, cum in illa natura, quae a diabolo fuit victa, congrediendo vinceretur diabolus. Secundo ad manifestationem sapientiae in hoc, quod de natura infirma et morbida fecit antidotum, scilicet aeternae salutis. Tertio ad manifestationem iustitiae in hoc, quod qui peccaverat, ille fecit emendam. Nam ad iustitiam pertinet, ut ille satisfaciat, qui peccavit. Quarto ad manifestationem misericordiae in hoc, quod sic peccatoribus dedit summam spem et veniae fiduciam. Ad obiecta respondet idem Bonaventura, ad primum dicendo, quod Christus naturam debuit assumere, non naturae morbum, quoad culpam, ut concludit argumentum illud, quia hoc impediisset curam et derogasset Christi dignitati. Assumere autem debuit naturae morbum, quoad poenam, non culpam, ut sic satisfaceret. Ad aliud in contrarium respondet, quod praeordinatio divina vel praedestinatio non dicit vel imponit necessitatem eventus simpliciter, sed sub conditione, unde non excludit possibilitatem simpliciter, potuit ergo, si voluisset, aliunde sumere naturam humanam, loquendo de potentia simpliciter, non de congruentia. Haec Bonaventura. O mira Dei sapientia in reparatione humana! O veritas aeterna in fide catholica! O vere Deus! O bone Iesu! Tibi laus et gratiarumactio, quia nos ad tuam infallibilem fidem vocasti. (E)

Circa tertium principale de divinitate Christi nascentis, ex quo quaeri potest iuxta verba praeassumpta, qualiter apparuerit divinitas Salvatoris nostri, scilicet in ipsa Christi nativitate. Ideo ad id breviter respondendo ponitur hic talis conclusio, quod divinitas Christi nascentis aperte probatur per miracula virtute solius facta omnipotentis. Declaratur haec conclusio causa brevitatis unica ratione secundum Scotum Prologo li. Sententiarum q. II. et Lyrae super Iohannis sententias, quia efficacissimum argumentum ad probandum veritatem aliquam, quae excedit naturalem facultatem intellectus, qualis est veritas divinitatis Christi, est per opera miraculosa. Nam ut ait Philosphus IV. Meteorum, omnia denominantur proprio opere, et ideo per propriam operationem certificamur de natura rei, quia operatio arguit formam, I. li. Physicorum. Sed miracula totam facultatem creaturae transcendentia facere est proprium solius Dei. Talia autem faciebat Christus imperando propria potentia, non obsecrando more aliorum sanctorum. Concluditur, quod ergo Christus fuerit vere Deus, qui non potest esse testis falsitatis. Unde Ioh. X. Iudaeis dicentibus: Quousque animam nostram tollis, id est crucias dimittendo in suspenso? Si tu es Christus, dic nobis palam! - Dominus Iesus respondit: Opera, quae ego facio in nomine Partis mei, haec testimonium perhibent de me;¹² si mihi non vultis credere, saltem operibus credite. Ad propositum ergo advertendum, quod Augustinus li. IV. De Trinitate dicit sic: Testimonia quaedam venturum praenunciaverunt Christum Deum, puta revelationes propheticae et figurae Veteris Testamenti, quaedam venisse testata sunt, factum quippe creaturam, per quem facta est omnis creatura, omnem creaturam testem habere oportebat. Haec ille. Quod intelligitur distribuendo pro generibus singulorum, quia deitatem Christi nascentis testata sunt miracula facta in omni genere creaturarum, ut nemo possit se excusare. Hoc ostenditur ex quadruplici genere creaturarum. (F)

Primum namque genus creaturarum est pure corporalium, quae habent esse tantummodo, et non vivere, ut sunt quattuor elementa et corpora caelestia. Et haec testata sunt miraculis Christi deitatem. Primo quidem terra vel terrestria. Romani enim universo orbe sub impio suo pacato (ut testatur Innocentius Papa) ad honorem suorum deorum templum mirae magnitudinis et pulchritudinis construxerunt, et ibi statuam Romuli posuerunt. Consulentes Apollinem, quantum duraret, acceperunt responsum, quod duraret, quousque virgo pareret. Quod pro impossibili habentes dixerunt: "Ergo in aeternum durabit." Et sic titulo in foribus templi scripto vocaverunt illud templum pacis aeternum. Sed in ipsa nocte, qua Virgo Christum peperit, hoc templum funditus corruit, et ibi modo est ecclesia Sanctae Mariae Novae. Legitur etiam in Historia scholastica, quod Ieremias propheta cum Iudaeis in Aegyptum descendens post mortem Godoliae ibi signum dedit regibus Aegypti, quod eorum idola corruerent, cum virgo filium pareret. Quapropter sacerdotes idolorum virginis imaginem puerum in graemio baiulantis secreto loco templi fecerunt, et ibi adorabant venturum, hoc credentes. Et sic impletum est, quia in nocte nativitatis Christi omnia idola corruerunt. Secundo quoque creatura aquea. Nam Romae, ut testatur Orosius et Innocentius papa, fons quidam est aquae, qui in nocte nativitatis Dominicae pro aqua oleum emanavit, tam copiose, quousque in Tiberim profluxit, et tota die illa largissime emanavit. Et ibi est hodie Sancta Maria Trans Tiberim. Olim enim quaedam Sibylla prophetaverat, quod quando erumperet fons olei, nasceretur Salvator. Tertia creatura aerea, quoniam ipsa nocte tanta claritate refulsit, quod noctem in lucem diei convertit. Ideo angelus dixit pastoribus in nocte illa: Natus est nobis hodie - dicit diem pro nocte, pro ipsa claritate, cum tamen non die, sed nocte natus est Christus, Lu. II.¹³ Theophilus etiam dicit, quod hora nativitatis Christi mel per universum mundum de aere pluit super terram. Unde et canit Ecclesia: Hodie per totum mundum melliflui facti sunt caeli. Quarto creatura ignea, quia legitur in Gestis Hunorum, quod hora nativitatis Christi grando cecidit in barbara Ruscia ex aethere, in qua grandine descendit quaedam imago habens formam virginis infantem coronatum baiulantis. Haec imago cuius esset materiae, nemo scivit, nisi quod putabatur glaciei, et posita in ignem non solvebatur, cum esset ignis fortissimus. Ecce miraculum, propter quod a populo venerationi habita est, et posita in silva, ubi gens barbarica idola colebat. Et tandem post triginta tres annos, scilicet quando Christus patiens morte resolutus est, et Beata Virgo tota compassione resoluta fuit, ecce mirantibus hominibus dicta imago resoluta exstitit divinitus, non igne. Praeterea deitatem Christi testata sunt caelestia corpora, quia ut ait Chrysostomus: Ipso die nativitatis stella magis apparuit, quae eos ad adorandum Christum adduxit, Matth. II.¹⁴ Item ut ait Innocentius papa tertius: Octavianus imperator cum subiugato orbe intantum senatui placuisset, ut eum pro deo colere vellent, ipse prudens se mortalem considerans respuit hoc usurpare. Cumque illi non desisterent, convocato concilio Sibyllam advocavit prophetissam. Quam requisivit, si aliquis eo maior nasceretur aliquando in orbe. Cum ergo Sibylla oraculis insisteret in camera imperatoris, ecce die ipsa Dominicae nativitatis hora meridiei apparuit circa solem circulus aureus, et in medio circuli virgo pulcherrima puerum gestans in gremio. Tunc Sibylla hoc Caesari ostendit. Quam visionem cum miraretur imperator, audivit vocem dicentem: "Haec est ara caeli." Dixitque ei Sibylla: "Hic puer maior te est, et ideo ipsum adora!" Quod imperator recognoscens mox ei thura obtulit, et ne deus de cetero vocaretur, prohibuit. Eandem quoque cameram nunc dedicatam in honore sanctae Mariae inhabitant fratres minores, et vocatur Sancta Maria Ara Caeli. Et sic patet primum genus. (G)

Secundum genus creaturarum, quae habent esse et vivere, sicut plantae sunt et arbores. Divinitatem Christi nascentis miraculo testatum legimus, quia in illa nocte vineae Engaddi, quae proferunt balsamum, fructum protulerunt et liquorem dederunt. Legitur etiam in Gestis Graecorum, quod illa Noe vetus arca, quae resedit quondam in montibus Armeniae, hac hora testimonium dedit Trinitati de Iesu Dei filio, quia ex ea tria ligna eadem hora nativitatis viruerunt, et ramos, flores et fructus protulerunt. Refert etiam egregius doctor Thomas Haselbach et Viennensis in suo sermone se vidisse et per litteras episcopi illius certificatum de hoc fore, quod scilicet in episcopatu Herbipolensi usque hodie sunt duae arbores, quae singulis annis non nisi in nocte nativitatis Dominicae circa gallicantum poma rubicunda producunt ad quantitatem nucis communis, ita quod in sero Vigiliae nativitatis Domini nulla vestigia florum inveniuntur in ipsis arboribus. Circa vero noctis medium turgere videntur, et post florescunt, et in ipsius noctis gallicantu poma perfecte matura de ipsis arboribus colliguntur, quod est mirandum. (H)

Tertium genus creaturarum, quae habent esse, vivere et cum hoc sentire, sicut sunt animalia bruta. Haec testata sunt miraculo Christi deitatem, qui cum mater sancta puerum natum Christum in praesepio locasset, bos et asinus ad praesepium illud ligati miraculose Deum cognoscentes flexis genibus ipsum adoraverunt. Et sic prophetia Isa. I. impleta est, scilicet: Cognovit bos possessorem suum, et asinus praesepe domini sui.¹⁵ Et a feno illo abstinuerunt.

Quartum genus creaturarum est, quae insuper habent et intellectum ac rationem, ut sunt angeli et homines. Et istae Christi deitatem agnoverunt et testatae sunt miraculis. Nam ipsa hora nativitatis angelus apparuit pastoribus vigilantibus super gregem suum claritate maxima eos circumfulsa dicens: Ecce evangelizo vobis gaudium magnum, quod erit omni populo, quia natus est nobis hodie Salvator, qui est Christus, in civitate David. Et hoc vobis signum: invenietis infantem pannis involutum et positum in praesepio. Et ecce subito facta est cum angelo multitudo militiae caelestis exercitus laudantium et dicentium: Gloria in altissimis Deo, et in terra pax hominibus bonae voluntatis. Tunc pastores venerunt festinantes, et sic invenerunt Mariam, Ioseph et infantem in praesepio, et adorantes puerum laudaverunt Deum et glorificaverunt. Lucae II.¹⁶ Et nos ergo, carissimi, recognoscamus Christum verum Deum, et credemus vero corde, confiteamur ore, et invocemus dicentes una mecum: O sempiterne Deus, Iesu bone, qui nos creasti, et pro nostra redemptione dignatus es hodie ex Virgine nasci, per immensam illam benignitatem tuam te deprecamur, miserere nostri, et per beneficium gratiosissimae incarnationis ac nativitatis tuae da nobis sic digne vivere, teque diligere, ut post hanc vitam valeamus sine fine participes fieri tuae gloriae sempiternae! Amen.

¹ Tit 3,4
² Cf. Rm 8,16-17
³ Dt 4,24
⁴ Ct 8,7
⁵ Rm 8,32
⁶ Ioh 3,16
⁷ Rm 5,10
⁸ Ioh 3,16
⁹ Hbr 2,16
¹⁰ Ps 144,9
¹¹ Rm 5,19
¹² Ioh 10,24-25
¹³ Cf. Lc 2,11
¹⁴ Cf. Mt 2,1-2
¹⁵ Is 1,3
¹⁶ Cf. Lc 2,10-14, 16, 20

Domus sermonum compilatorium

Eötvös Loránd Tudományegyetem Régi Magyar Irodalomtudományi Intézet

Pelbartus de Themeswar